Artykuł zamieszczony w witrynie eduinfo:
http://www.eduinfo.pl/?section=temat_miesiaca&id=33 przytaczam w całości z moimi uwagami, bo sposób mówienia o prawach ucznia w szkole wciąż rodzi poważne problemy wychowawcze. Prawa ucznia
Często w praktyce szkolnej nauczyciele spotykają się z opiniami uczniów, że prawa ucznia nie są w ich szkole przestrzegane. Problem ten w sposób szczególnie wyraźny pojawia się w szkole gimnazjalnej. Młodzież w tym wieku jest szczególnie wrażliwa na przestrzeganie ich praw w ogóle, w tym praw w szkole.
W tym wieku też - dodajmy - najwyraziściej uwidacznia się problem nadużywania przez młodzież przysługujących im praw, złe z nich korzystanie, brak równoważenia praw obowiązkami.
Problem ten wzmacniają właśnie takie artykuły jak ten.
Przeanalizujmy więc najważniejsze z praw ucznia, aby uniknąć tego typu problemów na przyszłość. Zanim to nastąpi należy zwrócić uwagę, że charakterystyczne dla polskiego prawa oświatowego jest łączenie praw ucznia z jego obowiązkami. Zdarza się w praktyce szkolnej, że przyznanie uczniowi praw uzależnia się od wypełnienia obowiązków. Taka postawa jest niezgodna z prawem bowiem prawa przysługują każdemu człowiekowi, a więc i uczniowi, niezależnie od jego obowiązków.
Oczywiście że korzystanie przez człowieka z jego praw jest zależne od wielu jego obowiązków!
Mam prawo do głosowania, a jednocześnie obowiązek odpowiedniego zachowania się w lokalu wyborczym. Nie mogę skorzystać z prawa do głosowania, jeżeli zaraz po wejściu do lokalu wyborczego opluję przewodniczącego komisji, prawda?
Każdy człowiek wszędzie, szczególnie na terenie zakładu administracyjnego, aby korzystać w pełni z przysługujących mu praw, musi się jednocześnie dostosować do wszystkich zasad tam obowiązujących.
Prawo, z którego korzysta się w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, w sposób sprzeczny z celami wytyczonymi przez państwo, nie ma ochrony prawnej w polskim – i nie tylko w polskim - systemie prawnym.
Nie można więc karać ucznia pozbawieniem go praw.
A "ojciec" z "matką" w rodzinnym domu dziecka może zabrać kabel od komputera albo zabronić wyjścia na dyskotekę? Odbierają w tym momencie prawo do wolności, prawo własności?
W rodzinnym domu dziecka to też opieka w rozumieniu prawa administracyjnego.
Praw w procesie wychowawczym się wychowankowi nie odbiera, co najwyżej – w sytuacjach uzasadnionych pedagogicznie, działając w ramach swoich uprawnień i obowiązków, a więc w sposób jak najbardziej zgodny z prawem – ogranicza mu się możliwość korzystania z nich.
Te prawa i obowiązki określa statut szkoły, który musi być zgodny z ramowym statutem danego typu szkoły. Zapisy dotyczące praw mają charakter deklaratywny - nie określa się bowiem w nich sposobu dochodzenia do tych praw. Jedynie mówi się o konieczności określenia trybu odwoławczego od kary. Uczniowie powinni być informowani o środkach jakie im przysługują w sytuacjach łamania ich praw, nie jest wystarczająca bowiem sama o nich wiedza. Uczeń winien nabyć zarówno wiedzę, jak i umiejętności dochodzenia swoich praw. Chodzi więc o dokładne procedury postępowania.
Powyższe zasady dotyczą szczególnie praw dla dziecka (ucznia) najważniejszych:
prawo do informacji,
prawo do nauki,
wolność religii i przekonań,
wolność wypowiedzi i opinii,
wolność od przemocy fizycznej i psychicznej,
prawo do ochrony prywatności,
prawo do ochrony zdrowia,
prawo do odpowiedniego standardu życia,
prawa proceduralne dochodzenia swych praw.
Poniższy zestaw praw może być przydatny w opracowywaniu na przykład statutów szkolnych. Praktyka szkolna wskazuje bowiem, że lepiej je precyzyjnie określić w prawie szkolnym by póżniej uniknąć konfliktów na linii nauczyciel-uczeń w kwestii przestrzegania ustalonych reguł.
Należy pamiętać,że każde z praw poniżej opisanych może być ograniczone ze względu na np. ochronę bezpieczeństwa i porządku publicznego, zdrowia i moralności, praw i wolności innych osób.
Jak pisałem wyżej, korzystanie z praw może być ograniczone przede wszystkim w tzw. sytuacjach kontratypowych, a więc kiedy opiekun działa w ramach swoich obowiązków (obowiązku sprawowania pieczy nad małoletnim, obowiązku nauczania i wychowania), jeżeli jest to właściwe z punktu widzenia pedagogiki.
Dziecko ma prawo do prywatności, ale kiedy odmawia pokazania zeszytu z pracą domową, opiekun (nauczyciel także) może sobie po ten zeszyt sięgnąć, może też wychowankowi zabrać papierosy, alkohol itp.
PRAWO DO INFORMACJI
Przede wszystkim uczeń ma prawo do informacji dotyczącej siebie np. o ocenach,nagrodach i karach.Szkoła powinna poinformować ucznia o każdej decycji w jego sprawie a także o możliwości i sposobach odwołania się od tej decyzji np. w przypadku przeniesienia do innej klasy. Jest to zgodne z podstawową zasadą: uczeń ma prawo wiedzieć, jakie prawa mu przysługują i poznać środki dochodzenia swych praw. W praktyce w statucie mogą znależć się zapisy, że:
dyrektor szkoły musi zapewnić uczniom możliwość zapoznania się ze statutem,
szkoła musi poinformować ucznia o każdej decyzji w jego sprawie,
na prośbę ucznia lub rodzica (opiekuna) wystawiona ocena powinna być krótko uzasadniona,
uczeń ma prawo do jawności programu nauczania, poznania wymogów z poszczególnych przedmiotów oraz sposobów kontroli wiedzy,
uczeń ma prawo do jawnej oceny swej wiedzy,
uczeń ma prawo poznać kryteria oceniania (także z zachowania) oraz wiedzieć jakie są możliwości odwołania od ustalonej oceny poprawienia jej lub przystąpienia do egzaminu poprawkowego.
PRAWO DO NAUKI
Zgodnie z Konstytucją RP:
Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa...
Zapis ten jednoznacznie formułuje jedno z podstawowych uprawnień obywatelskich. W praktyce w statucie można umieścić, że:
uczeń ma prawo do lekcji a zakazane jest ograniczanie tego prawa poprzez np. wyproszenie z klasy lub niewpuszczenie do sali lekcyjnej z jakiegokolwiek powodu,
Absolutna nieprawda! Konstytucyjne prawo do nauki nie jest tożsame z prawem do lekcji. Aby uczeń mógł być na lekcji, musi się stosować do wszystkich zasad na niej obowiązujących, nie może rażąco utrudniać lub uniemożliwiać jej prowadzenia, nauczyciel przecież ma prawo również stosować określone metody wychowawcze, np. pozbawić ucznia wzmocnień pozytywnych w przypadku choćby ataku śmiechu (tzw. głupawki) poprzez czasowe wyproszenie na korytarz.
Co do ostatniego: gdyby ktoś miał wątpliwości - takie dziecko (pow. 7 r.ż.) pod względem prawnym jest pod właściwą opieką, odpowiednią do jego wieku i etapu rozwojowego.
uczeń ma prawo do pomocy w nauce w tym pomocy psychologiczno-pedagogicznej np. zajęć wyrównawczych,
uczeń ma prawo do indywidualnego programu nauki jeżeli spełnia określone warunki,
uczeń ma prawo do zapisania się do organizacji działających na terenie szkoły,
uczeń ma prawo do zdobywania wiedzy przy wykorzystaniu wszystkich możliwości szkoły np. korzystania z pomieszczeń urządzeń i wyposażenia szkoły,
uczeń ma prawo do swobodnego wyboru zajęć pozalekcyjnych,
uczeń ma prawo do dodatkowej pomocy nauczyciela, jeżeli z przyczyn obiektywnych nie opanował treści programowych.
Mogą się znależć dalej także bardziej precyzyjne sformułowania:
uczeń ma prawo do nieprzygotowania do lekcji dwa razy w półroczu,
A czemu takie rzeczy umieszczać w statucie? O tym niech decydują nauczyciele - ile razy i czy w ogóle.
prawo do jednokrotnej próby poprawienia oceny negatywnej z pracy klasowej,
O tym też powinni decydować nauczyciele. Możliwość poprawiania każdej oceny nie powinna być zasadą, bo działa to wtedy demotywująco (po co uczyć się na pierwszy termin, kiedy i tak zawsze można poprawić?).
prawo do ograniczonej liczby sprawdzianów w tygodniu (np. trzech), które powinny być zapowiedziane przez nauczyciela z tygodniowym wyprzedzeniem.
WOLNOŚĆ RELIGII lub PRZEKONAŃ
Dziecko ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania a rodzice mają prawo ukierunkowania dziecka i troski nad korzystaniem z tej wolności. Uprawnienia te dają możliwość uzewnętrzniania lub nieujawniania przekonań religijnych i światopoglądowych. Chodzi o równe traktowanie niezależnie od swojej religii i światopoglądu oraz o tolerancję wobec mniejszości religijnej kulturowej lub etnicznej.
W praktyce uczniowie mogą uczestniczyć w lekcjach religii lub etyki. Za to, że uczeń nie chodzi na religię lub etykę nie może być dyskryminowany. Uczeń może więc uczestniczyć na lekcje religii, a dla osób, które nie chcą w nich uczestniczyć szkoła organizuje lekcje etyki. Nie można także zmusić ucznia do uczestnictwa w obrzędach religijnych - nie można także tego zabronić.
WOLNOŚĆ WYPOWIEDZI i OPINII
Wolność posiadania i głoszenia bez przeszkód własnych poglądów na każdy temat i w dowolnej formie to jedno z podstawowych praw wolnościowych człowieka w państwie demokratycznym. Nie jest ono oczywiście bezgraniczne – granicą bowiem jest nienaruszalność praw innych osób i powszechnie przyjęte normy zachowań.
W praktyce szkolnej może przekładać się to na prawo do:
wypowiadania opinii o programach i metodach nauczania oraz o sprawach ważnych dla szkoły,
wyrażania swojego stanowiska we własnej sprawie lub sprawie dotyczącej kolegi,
wyrażania zgodnej z prawdą opinii o życiu szkoły (nie może to jednak uwłaczać niczyjej godności osobistej),
wyrażania własnej opinii (nawet kontrowersyjnych i niezgodnych z kanonem nauczania, np. o bohaterach historycznych czy literackich).
Jednakże nie zwalnia to ucznia ze znajomości materiału nauczania. Odmienność poglądów nie może mieć wpływu na ocenianie uczestnictwa w życiu klasy i szkoły w tym w organach przedstawicielskich szkoły np. samorządu.
WOLNOŚĆ OD PRZEMOCY FIZYCZNEJ I PSYCHICZNEJ
To zakaz stosowania jakichkolwiek form przemocy fizycznej gwarantuje to prawo nietykalności cielesnej i jednocześnie nakaz poszanowania godności ucznia. W praktyce wyraża się to w tym, że:
szkoła musi chronić ucznia przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej. Niedozwolone jest obrażanie, poniżanie, wyśmiewanie, stosowanie presji psychicznej,
Wszystko pięknie, gdyby nie fakt, iż pojęcie godności osobistej ucznia jest obecnie przez organa nadzoru pedagogicznego rozumiane zbyt szeroko, zbyt dowolnie, niezgodnie z linią orzecznictwa sądowego w tym zakresie.
Tzw. nacisk interpersonalny na ucznia, opisywany i zalecany niekiedy w literaturze pedagogicznej oraz używany przez doświadczonych nauczycieli w dobrej wierze i dla dobra uczniów zbyt często mylony jest z pojęciem "stosowanie presji psychicznej" i traktowany jako naruszenie godności.
Skoro w kuratoriach istnieje tendencja do interpretowania nawet upomnienia ucznia na forum klasy jako "kary publicznej naruszającej godność ucznia", oznacza to, że następuje pewna przesada, nadinterpretacja, mająca korzenie w niedostatecznej znajomości prawa (na poziomie nie przepisów, lecz komentarzy do nich, również na poziomie linii orzecznictwa), mająca źródła w niedostatecznym - na gruncie pedagogiki - zrozumieniu procesów zachodzących w grupie, niedocenianiu zasad metodyki pracy z grupą i tzw. ekologii klasy szkolnej.
kary stosowane w szkole muszą być zapisane w statucie szkoły
Kary i nagrody zapisane w statucie są tylko szczególnymi, oficjalnymi rodzajami metod wychowawczego wpływu na ucznia, jakie nauczyciel może stosować. Trzeba pamiętać, iż zgodnie z art. 12 ust. 2 Karty nauczyciela wychowawca ma dużą swobodę w doborze metod wychowawczych, a statut szkoły jako akt prawny bardzo nisko umocowany w hierarchii źródeł prawa nie może tych ustawowych uprawnień nauczyciela zawężać.
Statut szkoły zatem określa tylko kary i nagrody jako oficjalne metody stosowane w szkole, nie znaczy to, iż każdy nauczyciel nie ma prawa w zakresie swojego władztwa pedagogicznego wobec ucznia stosować innych kar i nagród, rozpatrywanych wtedy w kategoriach jego osobistych relacji z wychowankiem, w kategoriach działań wychowawczych podejmowanych na bazie ustawowych delegacji.
Metody te może nauczyciel stosować identyczne jak każda inna osoba sprawująca w analogicznej sytuacji pieczę nad dzieckiem (osoby prowadzące rodzinne domy dziecka, wychowawcy w internatach, na koloniach, nawet personel placówek leczniczych - to wszystko zakłady administracyjne, sprawujące tzw. zakładową pieczę wychowawczą).
i nie mogą naruszać nietykalności osobistej i godności ucznia,
uczeń musi być jednakowo traktowany w sytuacji konfliktu np. nauczyciel-uczeń i nie może być wywierana na niego presja z tym związana,
nauczyciel nie może zwracać się do ucznia w sposób obraźliwy.
Trzeba wyraźnie podkreślić, że te same prawa ochrony godności osobistej i nietykalności cielesnej przysługują także nauczycielowi - ta oczywista zasada powinna być także umieszczona w statutach szkolnych.
PRAWO DO OCHRONY PRYWATNOŚCI
Uczeń ma prawo do tajemnicy życia prywatnego i rodzinnego. To oczywiste uprawnienia mające na celu poszanowanie godności w sprawach osobistych, rodzinnych i koleżeńskich. W praktyce szkoła:
może wiedzieć o uczniu np. o sytuacji materialnej tylko tyle ile uczeń i rodzice chcą o tym powiedzieć,
Sytuacja materialna co do zasady zgoda, są jednak przecież sprawy z obszaru prywatności, które mają znaczący wpływ na funkcjonowanie dziecka jako ucznia. Te informacje nauczyciel ma prawo (nawet obowiązek) poznać, zachowując tajemnicę zawodową.
Rodzice mają ustawowy obowiązek współdziałania ze szkołą swego dziecka, obowiązek przekazywania jej pracownikom wszystkich istotnych informacji, które mogą mieć wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole.
nie może rozpowszechniać informacji o życiu prywatnym ucznia, np. sytuacji materialnej, stanie zdrowia, wynikach testów psychologicznych,
nie może rozpowszechniać informacji o rodzicach ucznia, np. o statusie materialnym, wykształceniu, problemach rodzinnych (jak alkoholizm, rozwód),
nauczyciel nie może zdradzać tajemnicy korespondencji.
PRAWO DO OCHRONY ZDROWIA
Chodzi o higieniczne warunki nauki oraz prawo do odpoczynku czasu wolnego, rozrywki i zabawy. W praktyce chodzi o to by szkoła uwzględniała, że:
plan lekcji powinien być równomiernie rozłożony w tygodniu pracy,
zajęcia powinny być różnorodne w każdym dniu i niełączone w kilkugodzinne bloki zajęć z tego samego przedmiotu,
uczniowi należy się odpoczynek w ciągu przerwy (sugeruje się by nie była ona krótsza niż 10 minut) oraz w czasie przerw świątecznych i ferii (oznacza to zakaz wyznaczania prac domowych na ten okres),
W tym zakazie trzeba też kierować się zasadą umiaru i zdrowego rozsądku. Nie będzie niczym złym, jeżeli uczeń otrzyma polecenie przeczytania podczas ferii jednej lektury lub podczas wakacji - założenia zielnika. W metodyce zuchowej czy harcerskiej taka metoda nazywa się "zadaniem międzyzbiórkowym" i jest jak najbardziej właściwa i celowa.
w klasie powinna być odpowiednia temperatura – minimalna to 15 st. C. Jeżeli jest niższa to dyrektor musi zawiesić czasowo zajęcia.
Obecnie to minimum wynosi 18 st. C.
PRAWO DO ODPOWIEDNIEGO STANDARDU ŻYCIA
To uprawnienie należne jest w państwie przestrzegającym zasady solidaryzmu społecznego. W praktyce szkolnej oznacza to, że jeżeli uczeń jest w trudnej sytuacji materialnej to ma prawo do pomocy. Uczeń ma więc prawo do:
stypendium socjalnego,
zakwaterowania w internacie lub bursie,
posiłków w stołówce,
do zasiłków losowych.
PRAWA PROCEDURALNE
Prawa te to możliwość dochodzenia swoich praw, czyli np. możliwości obrony swojego stanowiska. Szkoła winna mieć jasne procedury odwołania od decyzji nauczyciela, dyrektora lub rady pedagogicznej. Jest to ważne bowiem w prawie oświatowym nie ma jednolitego systemu ochrony praw uczniów, dlatego każda szkoła ustala własne zasady. W praktyce przydatne mogą być zapisy, że:
niedopuszczalne jest stosownie kar niezapisanych w statucie oraz kar które w momencie przewinienia nie były w nim zamieszczone,
Z powodów, o których wyżej pisałem, uważam ten zapis za niedopuszczalne i bezprawne ograniczenie ustawowych uprawnień wychowawczych nauczyciela.
wymierzanie kary bez możliwości obrony narusza prawo do obrony i może być podstawą do uchylenia kary,
uczeń musi być poinformowany o drodze odwołania się od wymierzonej kary.
Uczeń powinien wiedzieć, że jeżeli jego sprawa nie znalazła satysfakcjonującego go rozwiązania to może się odwołać od niej do organu prowadzącego (np. samorządu) lub nadzorującego (kuratorium, ministerstwo) a także do rzecznika praw obywatelskich lub rzecznika praw dziecka.
Tadeusz Haras
Gimnazjum im. ks. T. Jarmundowicza, Szczekociny.
Roman Gawron |
