W słynnej powieści Daniela Defoe tytułowy bohater trafia na bezludną wyspę. Bardziej martwi go samotność niż cieszy wolność. Sam musi zbudować dom, uszyć ubranie, zdobyć pożywienie, zwalczyć chorobę, a nawet wymyślić kalendarz, by zachować rachubę czasu. Wszystko, co dotychczas ułatwiało życie, a momentami czyniło je nawet przyjemnym, zostało na bezpiecznym stałym lądzie.

Co tak cennego utracił dziś nauczyciel, że jest jak Robinson?

Niedawno usłyszałem od znajomego matematyka: - Gdybym kiedyś zaczął dyskutować w szkole, najpierw dostałbym burę od wychowawcy, a w domu drugą od starych. A dziś? Dom pozwala mówić o nauczycielach źle. Jeśli dziecko przynosi jedynkę, nie znaczy, że nie umiało. Znaczy: nauczyciel to kretyn.

To samo zauważył łódzki socjolog Andrzej Rostocki. - Dawniej - mówi - rodzice byli naturalnymi sojusznikami nauczycieli. Dziś stają po stronie dzieci. Najlepiej widać to na wywiadówkach. Nie dopuszczają myśli, że ich aniołki stają się w szkole diabłami. Zamiast przyjąć uwagi za dobrą monetę, współpracować, ślepą bronią dzieci.

Sojusz nauczyciela z rodzicem przez wieki był źródłem władzy nauczyciela. Uczeń wiedział, że nie ma z nim szans. Że niezależnie od faktów, mama z tatą zawsze staną po tamtej stronie.

Rodzice opuścili nauczycieli z różnych powodów. Wielu z wyrzutów sumienia, że nie mają dla dziecka czasu w domu. - Nauczyciel plecie bzdury! Córkę mam zdolną, moja pomoc niepotrzebna - mówią, zagłuszając kaca lub w ogóle uwalniając się od poczucia winy.

Ale adwokatami dzieci stali się również rodzice niezaniedbujący własnych obowiązków. Tym odwagę do zmiany frontu dała demokracja.

Rodzic robi łaskę, że pozwoli uczyć dziecko

W PRL szkoła była częścią systemu, segmentem biurokratycznej piramidy groźnego totalitarnego państwa. Konflikt z nauczycielem rychło mógł się przerodzić w konflikt z władzą, a nawet z socjalizmem.

Jeden z nauczycieli wspominał mi niedawno, jak to będąc uczniem liceum w latach 70. odważył się pochwalić decyzję Armii Krajowej o wybuchu Powstania Warszawskiego. Powiedział na lekcji to, co wielokrotnie słyszał w domu, a co było sprzeczne z oficjalną oceną tamtych wydarzeń: - Już następnego dnia ojciec usłyszał od dyrektora, że ten mój wybryk pójdzie jeszcze w niepamięć, ale o następnym dowie się kurator. Trzeba będzie zmienić szkołę, a to przecież maturalna klasa, więc chyba lepiej nie igrać z losem. Ojciec przeprosił, obiecał, że się poprawię. Tłumaczył, że dla mojego dobra, a ja od tej pory mam trzymać gębę na kłódkę.

Najczęściej jednak wcale nie chodziło o sprawy polityczne. Rodzice słuchali nauczycieli we wszystkim. Jeśli słyszeli na wywiadówce: "syn pyskuje", znaczyło: "na pewno pyskował" i należy zmyć mu głowę. Jeśli słyszeli: "córka się maluje", nie trzeba było im tłumaczyć, że w szkole nie ma miejsca na makijaż i już.

Wybór "dobra dziecka" ułatwiała iluzoryczność procedur odwoławczych i społecznej kontroli nad szkołą. Komu rodzic miał się poskarżyć na nauczyciela niesprawiedliwego lub niedouczonego? Dyrektor, kurator, minister, dziennikarz, prokurator - wszyscy grali w tej samej drużynie autorytarnego państwa. W dodatku pokutowało przekonanie, że skoro władza "daje" bezpłatną naukę, nie wypada się kłócić, wybrzydzać. Ryzyko, że zamiast pomocy, dziecko otrzyma wilczy bilet, było zbyt duże, by je podejmować.

- Dziś rodzic jest bezczelny - usłyszałem ostatnio w jednym z łódzkich gimnazjów. - Potrafi zapytać, jakie studia podyplomowe skończyłam, jakie mam kwalifikacje i jeszcze kręci nosem. Robi łaskę, że pozwoli mi uczyć swoje dziecko.

- W ogóle traktują nas jak zwykłych pracowników usługowych. Źle nauczysz, to jeszcze do sądu cię podadzą, jak w Rzeszowie - ktoś inny przypomniał głośną ostatnio sprawę zażądania odszkodowania od nauczyciela, który źle przygotował do matury.

W wypowiedziach wielu nauczycieli słychać tęsknotę za utraconym sojusznikiem, wspólnym frontem dorosłych przeciw niedorosłym. Ja piszę o nim bez nostalgii. Komfort nauczyciela zbyt często oznaczał dyskomfort ucznia. Pod płaszczykiem współpracy z rodzicami, nauczyciele temperowali często aktywność i spontaniczność ucznia. Jego odwagę. Uczyli siedzieć cicho i słuchać. Promowali konformizm.

Nie stracili tylko Karty Nauczyciela

Demokracja odebrała nauczycielom również autorytet - ten otrzymywany z urzędu, w pakiecie z etatem.

Po roku 1989 młodzi ludzie zetknęli się z zupełnie innym systemem wartości od tego, na którym od wieków oparta jest szkoła. Zachęcani zewsząd do polemiki, kontestowania nie tylko szkolnych prawd i walki o swoje, stracili pewność, że nauczyciel zawsze ma rację.

Wielu pedagogów nowa sytuacja dezorientuje. Szkoła - dotąd bezpieczna, przewidywalna - stała się groźna. Nie wiadomo, czego się trzymać - szkolnego statutu akcentującego obowiązki ucznia czy konstytucji kładącej nacisk na jego prawa. Kogo słuchać - coraz bardziej liberalnych i roszczeniowych rodziców, czy oderwanych od szkolnej rzeczywistości wizytatorów, cytujących zza biurek paragrafy. Jak się zachować - być równym gościem, który rozumie młodzież i idzie z duchem czasu, czy zareagować na nowoczesność belfrem. Za co chwalić ucznia, za co karać? Czy w ogóle można jeszcze karać - skoro nie jest już "uczniem" tylko "partnerem"? Czy można przyjąć od niego kwiaty - jeśli, według najnowszej wykładni prokuratury, pachną łapówką.