Od czasu do czasu w środkach masowego przekazu odbywa się dyskusja na temat oświaty. Przebiega ona według schematu - na początku doniesienia o nauczycielskich postulatach finansowych, lub sprzeciwie wobec likwidowania tzw. "przywilejów". Drugi etap polega na tym, że politycy, biznesmeni i dziennikarze dają słuszny odpór tym "socjalistycznym" żądaniom i udowadniają, że źródłem wszelkiego zła jest Karta Nauczyciela i marna jakość kadr nauczycielskich. Końcówka to łaskawa publikacja kilku fragmentów listów przysłanych przez oburzonych nauczycieli, z komentarzem, że tym nielicznym, dobrym pedagogom należy się poprawa losu, ale pozostałych, razem z Kartą Nauczyciela, trzeba odesłać "na zieloną trawkę".

Potem zalega cisza przerywana w okresach wyborów zapewnieniami, że wszyscy doceniają nauczycielski trud i jak wreszcie my (w to miejsce wstawiamy dowolną partię) zaczniemy rządzić, los tej grupy zawodowej zmieni się radykalnie. Kolejne protesty nauczycieli wywołują kolejną dyskusję i tak w koło.

Do tego, że politycy przed wyborami obiecują, a potem niewiele z tego wynika nauczyciele, podobnie jak całe społeczeństwo, już się przyzwyczaili. Reagują natomiast (jeszcze) wtedy, gdy ministrowie, dziennikarze, biznesmeni, którzy teoretycznie powinni znać zasadę, iż najpierw coś poznajemy, a dopiero potem o tym mówimy, zabierają głos na temat oświaty w sposób świadczący o braku podstawowej wiedzy. Przykładem są wystąpienia w „Gazecie Wyborczej" panów Mordasewicza i Pacewicza. Z ich wypowiedzi na temat zawodu nauczyciela przebija brak podstawowej wiedzy z psychologii, pedagogiki i dydaktyki.

Czy pan Mordasewicz wyobraża sobie konstruktywną dyskusję o biznesie z kimś, kto nie zna podstaw prawa i ekonomii? Czy pan Pacewicz pozwoliłby na zamieszczenie w „Gazecie Wyborczej" artykułu napisanego przez kogoś, kto nie zna reguł polskiej ortografii i gramatyki? Odpowiedź jest jednoznaczna - nie. Dlaczego więc obaj panowie wypowiadacie się na temat pracy nauczycieli nie przeczytawszy wcześniej przynajmniej podstawowych podręczników akademickich z psychologii, pedagogiki i dydaktyki?

Wskażę główne błędy w Waszym rozumowaniu wynikające ze wspomnianych braków w wiedzy.

Czas pracy nauczyciela

Każdy zawód ma swoją specyfikę, a zawód nauczyciela tym się wyróżnia, że tylko część obowiązków jest wykonywana w takim miejscu pracy jakim jest budynek szkoły. Do każdej lekcji nauczyciel musi się przygotować. Jeżeli, zgodnie z zaleceniami dydaktyki, stosuje aktywizujące metody kształcenia, to czas przygotowania lekcji nie odbiega od późniejszego czasu trwania tej lekcji. Do tego doliczmy przygotowanie i sprawdzenie sprawdzianów, analizę ich wyników, sprawdzenie zeszytów, rady pedagogiczne, spotkania z rodzicami, opiekę nad uczniami w trakcie szkolnych imprez i wycieczek, przygotowywanie szkolnych uroczystości, przygotowywanie uczniów do konkursów, a także różne przedsięwzięcia wychowawcze. W sumie wyjdzie więcej niż 42 godziny tygodniowo (średnio w roku szkolnym). W związku z tym, twierdzenie że czas pracy nauczyciela odbiega od czasu pracy w innych grupach zawodowych jest zwykłym kłamstwem, które powielane od lat w środkach masowego przekazu, traktowane jest jako oczywisty fakt.

W tym momencie ktoś może stwierdzić, że wielu nauczycieli nie wykonuje części z tych obowiązków, a więc ich efektywny czas pracy jest krótszy. Zgoda, ale tak dzieje się w każdym zawodzie. Przecież nikt o zdrowych zmysłach nie powie, że we wszystkich biurach wszyscy pracownicy (nawet u pana Mordasewicza) w 100% wykorzystują swój czas pracy. Wszędzie znajdziemy grupę, która stara się nie przemęczać. Dlaczego wczesnym popołudniem nie można zalogować się w portalu Nasza-klasa.pl? Na pewno nie dlatego, że jest on blokowany przez tysiące nudzących się nauczycieli. Czy z tego powodu należy postulować zwiększenie dziennego czasu pracy we wszystkich zawodach do 12 godzin? Bzdura. Co się stanie gdy zwiększymy obowiązującą w szkolnictwie liczbę godzin dydaktycznych? Proste, nauczyciele skrócą czas poświęcany przygotowywaniu lekcji, sprawdzaniu zeszytów, pracy wychowawczej, itp. Przecież doba dalej będzie miała 24 godziny. Nawet jak, zgodnie z oczekiwaniami pana Pacewicza, zwiększenie pensum doprowadzi do odejścia z zawodu sporej grupy nauczycieli, to jaka gwarancja, że odejdą gorsi, a nie lepsi. Poza tym, nawet ci lepsi obciążeni większą liczbą lekcji, zostaną zmuszeni do pogorszenia jakości swojej pracy z powodu braku czasu. Lekcja przygotowana nie jest tym samym, co lekcja przeprowadzona „z marszu", a praca opiekuńczo-wychowawcza nie da się wymierzyć godzinami.

Zarobki i jakość pracy

Zanim panowie Mordasewicz i Pacewicz wypowiedzieli się na temat jakości pracy nauczycieli i ich zarobków, powinni zabawić się w mini grę dydaktyczną. Panowie - wcielacie się w swoje dotychczasowe role, biznesmena i dziennikarza, ale od dzisiaj dostajecie wynagrodzenie miesięczne w wysokości 1200 zł. netto, a Wasze oszczędności, dywidendy itp. będą zablokowane (nauczyciele ich nie mają). Zadanie - obliczcie przez ile dni będziecie pracowali na dotychczasowych obrotach, w którym momencie będziecie sfrustrowani do tego stopnia, że odechce się Wam pracować. Ja stawiam (skrzynkę piwa), że nie wytrzymacie nawet trzech miesięcy. Zależność pomiędzy wynagrodzeniem a motywacją do pracy nie jest tajemną wiedzą pedagogiczną. Biznesmen i dziennikarz powinni ją znać. Powinni wiedzieć, że bez odpowiednich (adekwatnych do wymaganych kompetencji) zarobków nie jest możliwe przyciągnięcie do zawodu osób z dobrymi kwalifikacjami, ani ich prawidłowe zmotywowanie.

Wiedza pedagogiczna może natomiast podpowiedzieć, że w oświacie nie można dać podwyżek nauczycielom kosztem zmniejszenia ich liczebności, ponieważ doprowadzi to do sytuacji, gdy na jednego nauczyciela będzie przypadało zbyt wielu uczniów. W klasach zbyt licznych nawet najlepszy nauczyciel posługujący się metodami aktywizującymi nie odniesie sukcesu. Ocenia się, że klasa licząca więcej niż 20-22 osoby (na językach obcych 8-10) radykalnie zmniejsza szanse poszczególnych uczniów na sprawne nabywanie kompetencji (stąd taka masa korepetycji). Ilość nauczycieli musi być ściśle powiązana z ilością uczniów. Twierdzenia pana Mordasewicza, o tym, że nauczyciele zarabiają mało ponieważ wcześnie przechodzą na emeryturę, krótko pracują i nie mają ryzyka utraty pracy mogę zaliczyć do trzeciej kategorii góralskiej prawdy (prowda, tyz prowda i g... prowda).

Biznesmen powinien być na tyle uczciwy, by nie twierdzić, że na płacę w budżetówce ma wpływ cokolwiek innego poza wolą polityków (to oni decydują o wydatkach i priorytetach budżetu państwa). A już twierdzenie, że bezpieczeństwo socjalne w tym zawodzie to równoważnik kilkunastu procent płacy, jest absurdem. W miarę duża pewność zatrudnienia w tym zawodzie przekłada się na pozytywne relacje nauczyciela do uczniów. Wyobraźmy sobie co by się działo w szkołach, gdyby nauczyciel mógł łatwo stracić pracę, np. za słabe wyniki uczniów na teście, lub za stosowanie metod i środków dydaktycznych, które nie spodobały się grupie rodziców. Niejeden zaprowadziłby ostry rygor i bezwzględnie zmuszałby dzieci do wbijania sobie do głów kolejnych porcji wiedzy zgodnie z tradycyjnym pojmowaniem edukacji przez wielu rodziców. Sytuacja uczniów, którzy nie nadążają byłaby nie do pozazdroszczenia. Presja na wynik doprowadziłaby to tego, co jest sennym koszmarem wielu uczniów i absolwentów tzw. renomowanych liceów (cecha charakterystyczna - hodowla olimpijczyków zamiast kształcenia i wychowania wszystkich uczniów) - wymagań przekraczających zdrowy rozsądek i niesamowitej presji nauczycieli na pamięciowe opanowanie ogromnych ilości wiedzy. Znamy przecież powiedzenie - gdzie psychiatra powinien otworzyć swój gabinet? W pobliżu renomowanego liceum. Panie Mordasewicz, biznes to może panu wychodzi, ale o oświacie nie ma pan pojęcia.

Władza samorządu nad edukacją

Sprawne kierowanie edukacją nie jest możliwe bez dobrej znajomości psychologii, pedagogiki i dydaktyki. Bez tej wiedzy w głowach decydentów, nawet uczciwych i mających dobrą wolę, zbyt często rodzą się szkodliwe pomysły. Doświadczyliśmy tego pod rządami niejednego ministra oświaty (nie mam na myśli tylko tego, który wprowadził mundurki). Podobna zasada dotyczy samorządów. Niewątpliwie dobrze radzą sobie z zarządzaniem bazą materialną edukacji. Natomiast przygotowanie samorządowców i ich urzędników do oceny pracy nauczyciela, do planowania, organizowania i oceniania jakości procesu dydaktyczno-wychowawczego jest słabe. Stąd też nauczyciele nie chcą, by samorządy decydowały o podwyżkach, nagrodach i zatrudnianiu.

Trudno powierzać tak istotne sprawy ludziom, którzy nie mają do nich merytorycznego przygotowania. Podam kilka przykładów szkodliwych rozwiązań, sprzecznych ze wskazaniami psychologii, pedagogiki i dydaktyki, ale wdrażanych, lub przynajmniej akceptowanych przez samorządy: przeznaczenie na przedmiot nauczania tylko jednej godziny tygodniowo; przeznaczenie na język obcy mniej niż trzech godzin tygodniowo; klasy liczące więcej niż 20-22 uczniów; unikanie płacenia za zastępstwa i za pracę pozalekcyjną; ocenianie szkół głównie na podstawie ilości olimpijczyków; akceptowanie umieszczania przedmiotów teoretycznych w planie uczniowskiego dnia na szóstej - siódmej lekcji; unikanie płacenia nauczycielom za doskonalenie zawodowe; nagradzanie nauczycieli bez stosowania merytorycznie poprawnych kryteriów. Jeżeli ktoś nie rozumie dlaczego te rozwiązania są szkodliwe dla uczniów, zapraszam na moje zajęcia dla studentów.

Wolne wakacje i ferie

Wielu zazdrości nauczycielom wakacji i ferii. Słusznie, wyobraźcie sobie Polacy jaka to radość - mam sporo wolnego, ale w tym okresie, gdy cała oferta spędzania wolnego czasu jest dwa razy droższa niż przez pozostałą część roku, a moje zarobki pozwalają na spędzenie z rodziną raptem kilku dni w przeciętnym pensjonacie. Zabrać nauczycielom to wolne, przecież i tak nie wykorzystają go pożytecznie (czyli dając zarobić turystycznemu biznesowi). Ale co będą robili w szkołach pod nieobecność uczniów? Mogą sprzątać, malować ściany, remontować meble i zamiatać ulice wokół szkoły. Pozostaje nam pogodzić się z nauczycielskimi wakacjami i feriami albo odebrać część dni wolnych latem i zimą naszym dzieciom.

Problemem niestety staje się w tym momencie wiedza psychologiczna, pedagogiczna i dydaktyczna, która twierdzi, że sprawnie się uczy tylko człowiek wypoczęty, a po kilku tygodniach lekcji każdy uczeń czuje zmęczenie niepozwalające na sprawną edukację. Wiedza ta podpowiada też, że do nauki muszą być zapewnione właściwe warunki zewnętrzne, np. nie może być za gorąco. A więc wstawmy do każdej klasy klimatyzację, nad szkołami zawieśmy ekrany izolujące od słońca albo przestańmy się czepiać długich wakacji. Powie ktoś, że posługuję się trywialnymi argumentami. No cóż, jakie zarzuty, taka odpowiedź. A mówiąc poważnie, ferie co kilka tygodni i długie wakacje leżą w interesie naszych dzieci, a nie nauczycieli.

Wczesne emerytury

Czy nauczyciele po sześćdziesiątce mogą pracować z młodzieżą? Większość tak, ale pozostaje jeszcze spora grupa pedagogów, którzy na skutek stresu, wyjątkowo mocno związanego z tym zawodem, hałasu na przerwach, wielkiej odpowiedzialności za zdrowie i życie podopiecznych są tak znerwicowani, że nie powinni na starość pracować w szkole. Przecież po 30 latach pracy nie wyrzucimy ich na bruk. Możemy sobie wyobrazić, że pracownik mający do czynienia z towarami lub maszynami jest nerwowy, ale w miarę sprawnie wykonuje swoje obowiązki. Nie jest to jednak możliwe w przypadku pracy polegającej na oddziaływaniu na ludzkie umysły. Człowiek nerwowy, spalony przez stres nie jest w stanie pozytywnie kształtować młodych umysłów. Dlatego my, społeczeństwo, musimy odpowiedzieć sobie na pytanie - czy znajdziemy dodatkowe pieniądze na wcześniejsze emerytury dla nauczycieli, czy też godzimy się na to, że nasze dzieci będą kształcone i wychowywane przez ludzi, z których istotna grupa jest zbyt wyczerpana nerwowo, by robić to dobrze. W wielu zawodach pracownicy tracą zdrowie na skutek czynników związanych z danym typem pracy. Praca w szkole niesie ze sobą duże obciążenia psychiczne, co nie pozostaje bez wpływu na zdrowie nauczycieli. Wcześniejsze emerytury nie są przywilejem pracowniczym, tylko zabezpieczeniem dla naszych dzieci.

Korepetycje

Pan Mordasewicz stwierdził, że korepetycje to niechlubna tradycja polskiego szkolnictwa, ujma dla szkół. Pomińmy sytuację patologiczną, polegającą na tym, że nauczyciel zmusza uczniów do korzystania z korepetycji u niego samego, lub u znajomego albo nie płaci podatków. Dlaczego ujmą dla szkół nazywać sytuację, w której rodzice pragnąc zapewnić dziecku lepszy start życiowy posyłają go na dodatkowe lekcje, a nauczyciel w ramach niezakazanej działalności gospodarczej lekcje takie prowadzi we własnym domu. To panu Mordasewiczowi wolno robić biznes, a nauczycielowi już nie?

Dalej mówi on, „Wynika z tego, że nauczyciele źle uczą i dzieci muszą być douczanie". Szanowny panie Mordasewicz, a jakie to ma pan kwalifikacje, by diagnozować pracę szkoły i nauczycieli. Pańska wypowiedź świadczy o tym, że żadne. Do podstawowych czynników sprawczych istnienia korepetycji zaliczamy: przepełnienie klas; za małą liczbę godzin danego przedmiotu (zwłaszcza języki obce i matematyka), w porównaniu z wymaganiami stawianymi uczniowi przez standardy egzaminacyjne; przeznaczanie na przedmiot jednej godziny tygodniowo, lub kończenie danego typu zajęć rok przed maturą; brak zerwania z tradycją szkoły herbartowskiej - encyklopedyzmem, sztywną strukturą klasowo-lekcyjną i podającymi metodami kształcenia. Za istnienie tych czynników główną winę ponosi władza. Natomiast kiepskie zarobki nauczycieli wywołują naturalną chęć dorobienia dzięki temu, że istnieje zapotrzebowanie na korepetycje.

W najbliższym czasie będę egzaminował studentów z dydaktyki. Ci, którzy zaprezentują wiedzę na poziomie panów Mordasewicza i Pacewicza polegną nawet w ostatnim terminie. Chciałbym uświadomić obu panom, że proponowane przez nich rozwiązania to najprostsza droga do pozbawienia naszych dzieci szans na dobrą edukację. Czy to oznacza, że oświata jest w dobrym stanie i niczego nie należy zmieniać? Zdecydowanie nie, problemów jest dużo, ale ich rozwiązanie wymaga posłużenia się wiedzą psychologiczną, pedagogiczną i dydaktyczną. Dopóki edukacja będzie priorytetem tylko w deklaracjach, dopóty kolejne generacje młodych ludzi będą traciły sporo ze swoich życiowych szans. Dopóki wynagrodzenia nauczycieli nie osiągnie poziomu lekarzy, prokuratorów, sędziów, oficerów w wojsku i policji, dopóty żadna reforma edukacji nie powiedzie się. Edukacja to nauczyciele, a oni przekonywani comiesięcznymi wypłatami o niepoważnym traktowaniu przez państwo, nie poprą czynnie koniecznych reform.