Marek P. Wędrychowski

Zapewnienie bezpieczeństwa uczniów na wycieczkach

Zamiarem moim nie jest kompleksowe omówienie sposobów zapewnienia bezpieczeństwa podczas wycieczek szkolnych ani udzielanie w tym zakresie porad ale przedstawienie i analiza przepisów prawnych normujących tę kwestię.

Wydawałoby się, że podstawowym aktem prawnym jaki normuję tę problematykę jest wydane na podstawie ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty 1 rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 8 listopada 2001 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki (Dz. U. Nr 135, poz. 1516). W rzeczywistości jednak tak nie jest. Po pierwsze dlatego, że wskazane rozporządzenie dotyczy wyłącznie placówek publicznych, po drugie zaś dlatego, że w rzeczywistości nie zajmuje się prawie wcale kwestią zapewnienia bezpieczeństwa.

Zgodnie z § 9 ust 2 tego rozporządzenia „Zapewnienie opieki i bezpieczeństwa przez szkołę uczniom podczas wycieczek i imprez odbywa się w sposób określony w przepisach wydanych na podstawie ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz. U. z 2001 r. Nr 81, poz. 889 i Nr 102, poz. 1115) 2 i ustawy o systemie oświaty.”

Wypada zatem spróbować odszukać wskazane pośrednio akty prawne. Z całą pewnością takim aktem wykonawczym wydanym na podstawie ustawy o kulturze fizycznej, jakie mogłoby mieć zastosowanie jest rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne (Dz. U. Nr 57, poz. 358). Już sam tytuł wskazuje jednak, że zastosowanie jego unormowań jest ograniczone i w odniesieniu do typowych wycieczek szkolnych stosunkowo niewielkie. Z całą pewnością może mieć ono większe znaczenie w związku z zapewnieniem bezpieczeństwa w czasie organizowanej przez szkoły nauki pływania. Zapoznanie się z treścią wskazanego rozporządzenia Rady Ministrów prowadzi zresztą do wniosku, że najwięcej miejsca poświęcono w nim ratownikom, w tym w pierwszej kolejności GOPR. Oczywiście o przepisach tych należy pamiętać przy organizowaniu imprez turystyki kwalifikowanej.

Na podstawie ustawy o systemie oświaty wydane zostało rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i.

Z przykrością (i pewnym zdziwieniem, zważywszy na treść § 9 ust 2 rozporządzenia z 8 listopada 2001 r.) zauważyć wypada, że w stosunkowo niedawno wydanym rozporządzeniu z 2002 r. kwestii bezpieczeństwa na wycieczkach nie poświęcono zbyt wiele miejsca. Co prawda Rozdział 3 nosi tytuł: „Wychowanie fizyczne, sport i turystyka” ale pomijając zajęcia wychowania fizycznego (sportowe), organizowane nad wodą, na lodzie albo z użyciem niebezpiecznych przedmiotów (strzelectwo itp. – por. § 38-39), z bezpieczeństwem w czasie wycieczek związana jest treść tylko § 32 i 33.

Przepisy te dotyczą elementarnych kwestii, nakazując rozważyć różne okoliczności przy określaniu liczby opiekunów (wiek, stopień rozwoju psychofizycznego, stan zdrowia i ewentualną niepełnosprawność osób powierzonych opiece szkoły lub placówki, a także specyfikę zajęć, imprez i wycieczek oraz warunki, w jakich będą się one odbywać), przeliczanie uczestników przez opiekuna (przed wyruszeniem z każdego miejsca pobytu, w czasie zwiedzania, przejazdu oraz po przybyciu do punktu docelowego) oraz stanowiąc, iż „Niedopuszczalne jest realizowanie wycieczek podczas burzy, śnieżycy i gołoledzi” (§ 33 ust 2).

Wypada w tym miejscu zauważyć, że wiele z przepisów rozporządzenia z 2003 r. stanowi powtórzenie poprzednio obowiązującego rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 sierpnia 1992 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny w szkołach i placówkach publicznych 3. Dotyczy to także analogicznego rozdziału 3 (o tym samym tytule). Wypada jednak zauważyć, że w poprzednio obowiązującym rozporządzeniu (dotyczącym tylko placówek publicznych) określone były maksymalne liczby uczestników na jednego opiekuna. Zgodnie z § 23 ust 2, Maksymalna liczba wynosiła 30 uczniów na opiekuna, jeżeli odbywać się miała wycieczka (zajęcia itp.) w tej samej miejscowości. Korzystanie ze środków komunikacji miejskiej powinno jednak powodować zwiększenie liczby opiekunów. W wypadku udawania się do innej miejscowości jeden opiekun powinien przypadać na 15 uczniów. Rozporządzenie normowało także inne wypadki, kiedy liczba uczniów przypadających na jednego opiekuna powinna wynosić 20, 15 a nawet 10 uczniów (terenowy trening wysokogórski, kajakarski, żeglarski i wioślarski).

W tym miejscu wskazać należy także rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 stycznia 1997 r. w sprawie warunków, jakie muszą spełniać organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, a także zasad jego organizowania i nadzorowania 4. Rozporządzenie to zostało wydane na podstawie przepisu art. 92a ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Z zapewnieniem bezpieczeństwa bezpośrednio wiążą się przepisy § 3 ust. 2-4, określające maksymalną liczbę uczestników wycieczki. Generalnie pod opieką jednego wychowawcy przebywać może do 20 uczestników, chyba, że są to dzieci do 10 roku życia – wówczas liczba ich nie może przekraczać 15. Zgodnie z § 3 ust 4 „Liczba uczestników wypoczynku pozostających pod opieką jednego wychowawcy ulega zmniejszeniu, jeżeli uczestnikami są dzieci i młodzież niepełnosprawna wymagająca stałej opieki lub pomocy. Zmniejszenie liczby uczestników następuje w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności.” Rozporządzenie to nie miało oczywiście nigdy zastosowania do zwykłych wycieczek szkolnych, dotyczyło bowiem określonych form zorganizowanego wypoczynku: kolonii, obozów, zimowisk a także półkolonii i wczasów w mieście. Organizatorem takiego wypoczynku może być jednak także szkoła.

Analiza przedstawionych wyżej obowiązujące przepisów prowadzi do wniosku, że w chwili obecnej nie ma określonej przez prawo maksymalnej liczby uczniów jakie pozostawać mają pod opieką jednej osoby. Za każdym razem należy ustalać tę liczbę biorąc pod uwagę rodzaj wycieczki, wiek uczestników itp. Wydaje się, że należy jednak jako punkt wyjścia przyjąć maksymalne liczby uczestników – uczniów na jednego opiekuna określone w poprzednio obowiązujących przepisach. Ponieważ stan bezpieczeństwa w Polsce uległ raczej pogorszeniu niż zmianie na lepsze od czasu wydania tych przepisów, liczby określone w nich określone powinny być jednak traktowane jako absolutnie maksymalne. Wydaje się zatem zasadne aby postulować przestrzeganie maksymalnej liczby 15 uczestników na jednego opiekuna. Zważywszy na liczbę uczniów w oddziałach szkolnych wynoszącą w praktyce około 30 uczniów (w większości szkół) oznacza to co najmniej 2 opiekunów na klasę. Wydaje się przy tym zasadne postulowanie aby dążyć, w miarę możliwości do zwiększania liczby opiekunów do trzech. Jak się wydaje powinno to mieć miejsce zwłaszcza w wypadku organizowania wycieczek poza miejscowość w jakiej znajduje się szkoła albo korzystania ze środków transportu miejskiego. Na zwiększenie liczby opiekunów powinien wskazywać także wiek uczestników – poniżej 10 roku życia. Co prawda uczniowie starsi również wymagać mogą intensywnej opieki i sprawiać mogą w trakcie wycieczki znaczne kłopoty, nie mniej w razie oddalenia się od opiekuna dzieci mające ponad 10 lat powinny poradzić sobie z odnalezieniem drogi. Moim zdaniem wiek 10 lat stanowi zresztą minimalną granicę umożliwiającą samodzielne poruszanie się ucznia po drogach publicznych a w konsekwencji samodzielne pokonywanie drogi do i ze szkoły 5. Oczywiście wskazany wiek jest tylko orientacyjny i nie wynika bezpośrednio z żadnego unormowania. Nie mniej jednak zbieżny jest on z wiekiem uczniów klas I-III szkoły podstawowej, które obecnie objęte są programem tzw. nauczania zintegrowanego. Uczniowie takich klas generalnie powinni jak się wydaje odbywać stosunkowo niedalekie i krótkotrwałe wycieczki. W tym wypadku wydaje się, że konieczne jest dokładne przeanalizowanie czy możliwa jest dla uczniów konkretnej klasy organizacja np. tzw. „zielonej szkoły”, przy czym praktyka wydaje się wskazywać, że najwcześniej należy to planować w III klasie szkoły podstawowej.

Jak wskazano wcześniej przyjęcie granicy 10 lat nie znajduje bezpośredniego oparcia w powszechnie obowiązujących przepisach. Nie mniej jednak jako argument wypada w tym miejscu przytoczyć unormowanie § 5 ust. 2 Zarządzenie Nr 18 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 września 1997 r. w sprawie zasad i warunków organizowania przez szkoły i placówki publiczne krajoznawstwa i turystyki, który brzmi następująco:

„Dla uczniów klas I–III szkoły podstawowej powinny być organizowane przede wszystkim wycieczki przedmiotowe i krajoznawczo-turystyczne na terenie najbliższej okolicy, macierzystego województwa i regionu geograficzno-turystycznego.”

Podkreślić wypada, że za bezpieczeństwo uczniów podczas wycieczki odpowiada dyrektor jako osoba generalnie odpowiedzialna za bezpieczeństwo w szkole. Z tego względu w jego gestii jest wyrażanie zgody na wszelkie wycieczki oraz wybór kierownika i opiekuna.

W tym miejscu wypada stwierdzić, że z literalnego brzmienia przepisów cytowanego rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 8 listopada 2001 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki wynika konieczność uzyskania zgody wyłącznie na wycieczki (i imprezy), które mają się odbywać poza granicami kraju. W tym wypadku zgodnie z przepisem § 7 ust 2 przed wyrażeniem zgody dyrektor zawiadamia organ prowadzący i organ sprawujący nadzór pedagogiczny. Przepis § 7 ust 3 określa przy tym treść owego zawiadomienia.

W wypadku wszelkich wycieczek i imprez krajowych rozporządzenie wprost nie wymaga zgody dyrektora szkoły ale równocześnie w § 10 wprowadza się obowiązek wypełnienia karty wycieczki, której wzór stanowi załącznik do rozporządzenia. Dyrektor zatwierdza ową kartę a tym samym program wycieczki, liczbę uczestników, osobę kierownika i liczbę opiekunów.

Uprawnieniem dyrektora jest wyznaczenie osoby kierownika wycieczki, bowiem każda wycieczka nawet na terenie miejscowości, w której położona jest szkoła musi mieć wyznaczonego kierownika. Zgodnie z § 11 cyt. rozporządzenia kierownikiem co do zasady powinien być pracownik pedagogiczny szkoły o odpowiednich kwalifikacjach. Moim zdaniem kwalifikacje w tym wypadku nie są sformalizowane i wystarczy np. odpowiednie doświadczenie zawodowe, które powinien uznać za odpowiednie dyrektor. W wypadku gdy kierownikiem miała by być inna osoba niż pracownik pedagogiczny, musi ona spełniać jedno z kryteriów określonych w § 11 ust. 1. Wyższe wymagania przewiduje rozporządzenie dla wycieczek kwalifikowanych (§ 11 ust 3 i 4) oraz zagranicznych (§ 14 dotyczący znajomości języka umożliwiającego porozumiewanie się nie tylko w kraju docelowym ale także w krajach tranzytowych).

Opiekunem wycieczki powinien być zgodnie z rozporządzeniem nauczyciel albo za zgodą dyrektora inna pełnoletnia osoba. Z literalnego brzmienia § 13 ust 1 cyt. rozporządzenia wynika zatem, że jakikolwiek nauczyciel może być opiekunem i nie wymaga to zgody dyrektora. W praktyce oczywiście nauczyciel jest kierownikiem wycieczki a opiekunami ktoś spośród rodziców (ewentualnie innych opiekunów). Dyrektor w tym wypadku powinien wyrażać zgodę na pełnienie funkcji opiekuna przez wskazane z imienia i nazwiska osoby. Wydaje się, że wyrażenie zgody nastąpić może w tym wypadku przez podpisanie przez dyrektora szkoły karty wycieczki, w której wpisane będą dane personalne tych osób. Podkreślić przy tym wypada, że rozporządzenie nie wymaga żadnego powiadamiania organu prowadzącego ani nadzorującego o wycieczkach i imprezach krajowych.

Z powyżej przedstawionych unormowań wynika, że dyrektor szkoły może odpowiadać za błąd w wyborze kierownika i/lub opiekunów wycieczki. Przy należytej staranności w wyborze odpowiedzialność za bezpieczeństwo uczestników przechodzi w czasie trwania wycieczki na kierownika i opiekunów.

Na zakończenie wypada zauważyć, że zgodnie z § 15 rozporządzenia uczestnicy wycieczki powinni być ubezpieczeni od następstw nieszczęśliwych wypadków (w wypadku wycieczek zagranicznych także w zakresie kosztów leczenia). W praktyce nie ubezpiecza się uczniów w związku z konkretną wycieczką ale ubezpiecza się uczniów na cały czas trwania roku szkolnego. Jest to oczywiście słuszne ale wypada zauważyć, że cześć uczniów ubezpieczenia takiego nie posiada. Tacy uczniowie nie powinni być uczestnikami wycieczki lub powinni zostać w związku z nią ubezpieczeni. Wydaje się, że informacją w tym zakresie również powinien dysponować dyrektor i przed wyrażeniem zgody na wycieczkę upewnić się czy wszyscy uczestnicy są ubezpieczeni.

Na zakończenie rozważań wypada stwierdzić, że trudno jest uznać obecnie obowiązujące przepisy za szczególnie dobrze chroniące bezpieczeństwo uczestników wycieczek. Wydaje się, że w zakresie wypoczynku wakacyjnego i turystyki kwalifikowanej zapewnienie bezpieczeństwa poprzez wymaganie odbycia przez kierowników, opiekunów i wychowawców określonych kursów i szkoleń, wygląda nieco lepiej. W zakresie zwykłych, „tradycyjnych” wycieczek szkolnych unormowania są dosyć enigmatyczne i niestety wydaje się zauważalny w tym wypadku regres w stosunku do poprzednio obowiązującego stanu prawnego.