Żadna polska ustawa spółdzielcza nie regulowała spółdzielni uczniowskich, co nie oznacza, że nie funkcjonowały one w naszym kraju. Otoczone opieką naczelnych władz spółdzielczych prowadziły działalność w oparciu o statuty i niejako contra legem obowiązującym ustawom spółdzielczym.

Sąd Najwyższy w kilku sprawach rozstrzygał kwestie sporne, dotyczące tego typu spółdzielni. Dobrze się więc stało, że w projekcie nowej (czwartej) ustawy spółdzielczej znalazły się regulacje poświęcone spółdzielniom uczniowskim, zwłaszcza że z punktu widzenia prawa spółdzielczego są to atypowe spółdzielnie szczebla podstawowego.

Spółdzielnie uczniowskie są regulowane w przepisach art. 122-130 projektu ustawy - Prawo spółdzielcze. Ich celem jest popularyzowanie w środowiskach młodzieżowych idei i wiedzy o spółdzielczości, kształtowanie umiejętności życia i działania w zbiorowości społecznej, rozwijanie u uczniów cech zaradności i przedsiębiorczości oraz przygotowywanie ich do życia obywatelskiego w warunkach demokracji.

W założeniu swym są szkołą przyszłych spółdzielców, hołdujących wartościom i zasadom spółdzielczym, co ma niebagatelne znaczenie, gdyż ruch spółdzielczy odżywa, a spółdzielnie te powinny być kuźnią przyszłych menadżerów.

Spółdzielnie uczniowskie działają w oparciu o statut, który obligatoryjnie powinien określać ich przedmiot działalności zarówno gospodarczej, jak i niegospodarczej oraz określać prawa i obowiązki jej członków.

Ustawa przykładowo wskazuje cele, jakie mogą realizować spółdzielnie uczniowskie. Przedmiotem ich działalności może być:

1) nabywanie i wytwarzanie oraz sprzedaż na terenie szkoły artykułów służących zaspokajaniu potrzeb uczniów i pracowników szkoły,

2) świadczenie usług na rzecz szkoły i osób trzecich,

3) uprawa roślin oraz chów drobnego inwentarza,

4) zbieranie runa leśnego i surowców wtórnych oraz ich sprzedaż,

5) podejmowanie na zasadach komercyjnych lub społecznych działań na rzecz ekologii i środowiska lokalnego,

6) propagowanie idei i zasad spółdzielczych w środowisku szkolnym i lokalnym,

7) organizowanie imprez kulturalnych, turystycznych i sportowych z udziałem uczniów szkoły,

8) spółdzielnia uczniowska może prowadzić szkolną kasę oszczędności pod opieką i we współpracy ze spółdzielczą kasą oszczędnościowo-kredytową lub bankiem spółdzielczym. Zakres i warunki opieki i współpracy oraz zasady prowadzenia rachunku określa umowa, którą dyrektor szkoły zawiera ze spółdzielczą kasą oszczędnościowo-kredytową lub bankiem.

Realizując cele gospodarcze i niegospodarcze, spółdzielnia może zatrudniać swych członków na zasadach pracy społecznej (wolontariat) lub za wynagrodzeniem na podstawie umów o pracę, umów o dzieło lub zlecenia, z odpowiednim zastosowaniem przepisów o ochronie pracy młodocianych.

Spółdzielnie uczniowskie mogą być zakładane zarówno w publicznych, jak i niepublicznych szkołach podstawowych, gimnazjalnych, szkołach ponadgimnazjalnych, a także w placówkach oświatowo-wychowawczych dla dzieci i młodzieży (zakładach opiekuńczo-wychowawczych, domach dziecka). Ze zrozumiałych powodów członkami takich spółdzielni mogą być wyłącznie osoby fizyczne, które ukończyły 10 lat, a więc także uczniowie i wychowankowie nie mający nawet ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Okoliczność ta powoduje, że założenie takiej spółdzielni wymaga zgody rady szkoły, udzielonej na wniosek jej dyrektora. A zatem, bez zgody tych organów nie jest możliwe założenie spółdzielni uczniowskiej. Dla jej założenia wymagana jest również większa liczba członków założycieli - nie 5, lecz co najmniej 10.

Spółdzielnia uczniowska jest ułomną osobą, gdyż nie posiada, tak jak każda inna spółdzielnia, przymiotu osobowości prawnej. Nie podlega zatem wpisowi do rejestru. O tym, że jest to jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną w rozumieniu art. 331 § 1 i 2 k.c. świadczy art. 122 § 4 zd. 2 projektu ustawy, który stanowi, iż w zakresie swojej statutowej działalności spółdzielnia uczniowska może zawierać umowy, zaciągać zobowiązania i dokonywać innych czynności oraz mieć prawa i obowiązki. Może też pozywać i być pozywaną. Spółdzielnie uczniowskie, pomimo że są osobami ułomnymi mają jednak przyznany ex lege status "organizacji pożytku publicznego", co powoduje, że w pełnym zakresie słusznie będą czerpać z dobrodziejstw ustawy o organizacjach pożytku publicznego i wolontariacie. Taki status poza spółdzielniami będą posiadać także spółdzielnie inwalidzkie i spółdzielnie rękodzieła artystycznego.

Spółdzielnie uczniowskie, pomimo że nie posiadają przymiotu osobowości prawnej, mogą być pełnoprawnym członkiem innej spółdzielni lub związku spółdzielczego, na zasadach przewidzianych dla osób prawnych. Podlegają one także lustracji "na zasadach, w trybie i terminach" określonych przez Krajową Radę Spółdzielczą, po porozumieniu z ministrem właściwym do spraw edukacji narodowej i sportu.

Spółdzielnie uczniowskie, tak jak każde inne spółdzielnie, działają w oparciu o statut, który określa przedmiot ich działalności oraz prawa i obowiązki członków. Szkoda, że w projekcie ustawy brak jest przepisu, który uwzględniałby zarówno obligatoryjną, jak i fakultatywną treść statutu takiej spółdzielni, gdyż niewątpliwie odbiega on od treści statutu każdej innej spółdzielni mającej osobowość prawną. Tę swoistą lukę prawną powinna wypełnić Krajowa Rada Spółdzielcza, opracowując przykładowy, wzorcowy statut. Statut spółdzielni uczniowskiej, pomimo że nie podlega sądowej rejestracji, wywołuje w pełni skutki prawne. W drodze analogii należy stosować więc przepisy dotyczące uchwalania statutu, dokonywania jego zmian. Skoro rada szkoły na wniosek dyrektora lub opiekuna spółdzielni może uchylić uchwałę każdego jej organu, to tym bardziej dotyczy to postanowień zawartych w statucie. Uchwały rady szkoły, uchylające postanowienia statutu lub uchwały walnego zgromadzenia takiej spółdzielni, są ostateczne i nie podlegają zaskarżeniu w żadnym postępowaniu sądowym czy też administracyjnym.

Spółdzielnie uczniowskie, pomimo że nie są osobami prawnymi w rozumieniu kodeksu cywilnego, nie mają uproszczonej, lecz posiadają sui generis strukturę organizacyjną. Każda taka spółdzielnia ma:

1) walne zgromadzenie,

2) zebranie grup członkowskich,

3) radę nadzorczą i

4) zarząd.

Szkoda, że projekt nie określa właściwości tych organów.

Najwyższą władzą spółdzielni uczniowskiej jest walne zgromadzenie i zebranie grup członkowskich. Od zasady, że każdemu członkowi przysługuje czynne i bierne prawo wyborcze, istnieje odstępstwo. Mianowicie, "bierne prawo wyborcze do organów wybieralnych spółdzielczych" nie przysługuje członkom nie mającym zdolności do czynności prawnych (w wieku od 10 lat do ukończenia 13 roku życia).

Organy spółdzielni uczniowskiej funkcjonują na zasadach określonych w statucie, jednakże ich działalność podlega nadzorowi opiekuna spółdzielni, wyznaczonemu przez dyrektora szkoły spośród nauczycieli. Opiekun spółdzielni z własnej inicjatywy może zwołać posiedzenie jednego z jej organów w celu rozpatrzenia wskazanych przez siebie spraw. Uczestniczy obligatoryjnie w posiedzeniach tych organów. Łącznie z dwoma członkami zarządu składa za spółdzielnię uczniowską oświadczenia woli. Nie można zwołać posiedzeń żadnego z organów spółdzielni uczniowskiej bez uzgodnienia z nim. Opiekun spółdzielni jest więc nie organem sprawującym nadzór nad działalnością organów spółdzielni uczniowskiej, ale sam pełni funkcję organu takiej spółdzielni. Również taką samą funkcję pełni rada szkoły lub w placówkach, w których nie ma rady szkoły, rada pedagogiczna, które mogą na wniosek opiekuna spółdzielni lub dyrektora uchylić uchwałę każdego organu takiej spółdzielni. Jak już wspomniałem, uchwały te są ostateczne i nie podlegają zaskarżeniu.

Spółdzielnia uczniowska, pomimo że nie posiada przymiotu osobowości prawnej jest klasyczną korporacją. Jej członkami mogą być wyłącznie osoby fizyczne będące uczniami szkół publicznych i niepublicznych, a także pensjonariusze różnego rodzaju placówek opiekuńczo-wychowawczych i różnego ich szczebla.

Prawa i obowiązki członków spółdzielni uczniowskich powinien określać statut, który precyzowałby zasady i tryb uzyskania oraz utraty członkostwa, a także prawa członkowskie zarówno organizacyjne, jak i majątkowe. Oświadczenia w sprawach majątkowych i niemajątkowych składane są przez członków samodzielnie, o ile mają oni co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Członkowie takich spółdzielni, którzy ukończyli 10 lat, a nie ukończyli 13 roku życia, składają w sprawach majątkowych oświadczenia woli wobec spółdzielni za zgodą przedstawiciela ustawowego. Zgoda taka jest również wymagana w przypadku zakładania przez taką osobę spółdzielni oraz przystąpienia lub wystąpienia z niej. Statut powinien określać zasady i tryb wykluczenia oraz wykreślania członków spółdzielni uczniowskich z takich spółdzielni. Oczywiście nie można stosować analogii z utratą członkostwa w tym trybie w innych spółdzielniach. Należy wyłączyć drogę sądową, jak również drogę postępowania wewnątrzspółdzielczego. Decyzje opiekuna spółdzielni, podjęte w uzgodnieniu z zarządem lub radą, powinny być ostateczne i wywoływać skutek od chwili podjęcia stosownej uchwały.

Mam wątpliwość, czy członkowie spółdzielni uczniowskich powinni wnosić wpisowe, udziały, wkłady, tak jak ma to miejsce w innych spółdzielniach. To samo dotyczy zasadności wypłacania w takich spółdzielniach dywidend.

Spółdzielnie uczniowskie, prowadząc działalność gospodarczą w zakresie i na zasadach określonych w statucie, powinny prowadzić rachunkowość według zasad określonych w odrębnych przepisach pod nadzorem opiekuna spółdzielni lub innej osoby wyznaczonej przez dyrektora szkoły. Przepisy te, których jeszcze nie ma, powinny uwzględniać specyfikę spółdzielni oraz fakt, że są to organizacje pożytku publicznego. Nie może być więc mowy o tym, aby płaciły jakiekolwiek podatki. Należy też pamiętać, że dyrektor szkoły lub placówki oświatowo-wychowawczej będzie miał obowiązek nieodpłatnie udostępnić w lokalu szkoły miejsce dla działalności gospodarczej spółdzielni uczniowskiej i posiedzeń jej organów albo "w miarę potrzeby i możliwości" przydzielić jej stosowne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem, ogrzewaniem i oświetleniem. Projekt ustawy nakłada więc obowiązki na władze oświatowe, które winny być przyjazne tego typu spółdzielniom. Obowiązki są nałożone także na Krajową Radę Spółdzielczą, która ma inicjować, wspierać i nadzorować działalność spółdzielni uczniowskich. Mam na uwadze również wsparcie o charakterze finansowym.

Spółdzielnie uczniowskie, pomimo że nie są osobami prawnymi, tracą "podmiotowość prawną" według zasad określonych w art. 129 projektu ustawy. Mianowicie, spółdzielnie uczniowskie przechodzą w stan likwidacji z przyczyn określonych w art. 59 § 1 pkt 1-4 projektu ustawy albo na podstawie uchwały rady szkoły, podjętej na wniosek dyrektora szkoły i po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Spółdzielczej. Do likwidacji tych spółdzielni w drodze dalekiej i ostrożnej analogii należy stosować przepisy projektu ustawy - Prawo spółdzielcze o likwidacji spółdzielni.

Pomimo że spółdzielnie uczniowskie prowadzą działalność gospodarczą, mam wątpliwości, czy mają one zdolność upadłościową i czy mogą być objęte postępowaniem naprawczym. Problematyczną jest również kwestia odpowiedzialności władz takiej spółdzielni za wyrządzoną jej szkodę, jak również odpowiedzialność samej spółdzielni za zaciągnięte przez nią zobowiązania.

Działalnością spółdzielni uczniowskich powinny być zainteresowane władze oświatowe, władze placówek szkolnych i oświatowo-wychowawczych, Krajowa Rada Spółdzielcza, uczniowie wymienionych placówek, a także, i przede wszystkim, całe społeczeństwo. Dzięki nimi zacznie funkcjonować instrument umożliwiający pozyskiwanie środków z zewnątrz, a przede wszystkim instrument wspierania młodzieży i dzieci z uboższych warstw społecznych. Spółdzielnie te będą najlepszą szkołą demokracji, o ile ich ratio legis spotka się ze zrozumieniem władz państwowych, samorządowych, spółdzielczych i całego społeczeństwa. Dobrze się więc stało, że projekt nowej ustawy spółdzielczej, opracowanej przez Zespół Ekspertów, tak dużo uwagi poświęcił spółdzielniom uczniowskim, gdyż instytucja ta jest szkołą spółdzielczości, pozwalającą zrozumieć sens tej wspaniałej idei oraz nauczać się ją wdrażać w praktyce poprzez prowadzenie zespołowo działalności gospodarczej i niegospodarczej, służącej całemu środowisku, jakim jest szkoła bądź zakład opiekuńczo-wychowawczy.