Prestiżowa publikacja OECD „Edukacja w zarysie, wskaźniki OECD, 2012” (Education at a Glance, OECD Indicators, 2012)

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development - OECD), skupiająca 34 wysoko rozwinięte i demokratyczne państwa ma na celu wspieranie państw członkowskich w osiągnięciu jak najwyższego poziomu wzrostu gospodarczego i poziomu życia obywateli (Polska jest członkiem od 1996 roku, z jednym z najniższych PKB/mieszkańca).

Coroczne wydawnictwo „Education at a Glance, OECD Indicators” jest jedną z najbardziej znaczących publikacji OECD. 11 września br. o godz. 11.00^[1] Sekretarz Generalny OECD poinformował na konferencji w Paryżu o opublikowaniu „Education at a Glance” za 2012 r. Publikacja jest rezultatem stałej współpracy rządów krajów OECD, ekspertów oraz instytucji w ramach Programu INES/OECD koordynowanego przez Sekretariat OECD.

Informacje zawarte w publikacji mają istotne znaczenie z punktu widzenia prowadzenia skutecznej polityki edukacyjnej w państwach członkowskich, gdyż dostarczają wiarygodnych i porównywalnych danych dla diagnozy systemu edukacji w danym kraju. Służą one również realizacji celu, jaki stawia przed sobą OECD, a mianowicie, stymulowanie wzrostu gospodarki, co może być osiągnięte przez właściwe inwestowanie w edukację.

„Education at a Glance” prezentuje szeroki zakres porównywalnych oraz aktualnych wskaźników, których dobór oraz zastosowane w nich metodologie są rezultatem uzgodnień miedzy profesjonalistami z wielu państw na temat tego, jak mierzyć stan edukacji. Tegoroczna edycja Education at a Glance, OECD Indicators m. in. pokazuje edukację i gospodarkę w świetle globalnej recesji w latach 2009-2010. Analizy pokazują, że nie ma takiej grupy krajów czy nawet pojedynczego państwa, niezależnie od tego, jak dobrze ma wykształconych obywateli, które byłoby całkowicie odporne na wpływ załamania się światowej gospodarki. Jednocześnie dane pokazują, jak ważne jest wyższe wykształcenia dla gospodarki, rynku pracy oraz całego społeczeństwa.

Wskaźniki są pogrupowane tematycznie i towarzyszą im informacje dotyczące kontekstu politycznego oraz interpretacji danych, przekazywanych w ramach Programu INES/OECD (INdicators of Education Systems - Wskaźniki Systemów Edukacji/OECD). W Programie INES uczestniczą Ministerstwo Edukacji Narodowej, Główny Urząd Statystyczny oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

W tegorocznej publikacji „Education at a Glance” zostało zawartych 31 wskaźników obejmujących następujące tematy: 

A.   Wyniki instytucji edukacyjnych oraz efekty kształcenia
(11 wskaźników: A1-A11)

B.   Zasoby finansowe i ludzkie inwestowane w edukację
(7 wskaźników: B1-B7)

C.   Dostęp, uczestnictwo oraz postępy w edukacji
(6 wskaźników: C1-C6)

D.   Środowisko szkolne oraz organizacja szkół
(7 wskaźników: D1-D7)

Polska edukacja na tle krajów OECD w 2010 r. przegląd wybranych wskaźników

Dynamika wzrostu poziomu wykształcenia wyższego w grupie wiekowej 25-64 lata w Polsce jest ok. dwukrotnie wyższa od średniej dynamiki dla krajów OECD.
Dynamika zmian w poziomie wykształcenia w Polsce osób w wieku 25-64 lata pokazuje, że średni roczny wzrost wyniósł w przypadku wykształcenia wyższego 7,2%, w porównaniu ze średnią dla OECD wynoszącą 3,7%. Poziom wykształcenia wyższego Polaków w wieku 25-64 w niedalekiej przyszłości zbliży się do średniej OECD.

Dla krajów OECD odsetek osób z wykształceniem wyższym w wieku 25-34 lata wynosił 38% (w Polsce - 37%), dla osób wieku 55-64 - 23% (w Polsce - 13%), dla osób wieku 25-64 lata – 31%(w Polsce – 23%)

Posiadanie wykształcenia wyższego gwarantuje znacznie wyższe zarobki w Polsce i w krajach OECD.
W krajach OECD i w Polsce wykształcenie wyższe, stwarzając możliwość uzyskania wyższego wynagrodzenie, jest ważną zachętą do podejmowania trudu kształcenia się na tym poziomie i uzyskiwania wyższych kwalifikacji. Dane pokazują, że osoby
z wykształceniem wyższym w krajach OECD zarabiają przeciętnie o 55% więcej niż osoby z wykształceniem średnim. W Polsce, Brazylii, Czechach, Francji, Niemczech, Grecji, na Węgrzech, Irlandii, Izraelu na Słowacji, w Stanach Zjednoczonych mężczyzna z wykształceniem wyższym zarabia przynajmniej 80% więcej niż mężczyzna z wykształceniem średnim.

W Polsce i w krajach OECD posiadanie wyższego wykształcenia gwarantuje korzyści przewyższające inwestycje w edukację.
W krajach OECD posiadanie wyższego wykształcenia gwarantuje w przyszłości korzyści finansowe[2] przewyższające trzykrotnie zainwestowane środki w jego zdobycie – dla mężczyzny (w wysokości 100 000 USD) i dwukrotnie dla kobiety (w wysokości 52 500 USD). Dla Polski omawiane wskaźniki wynoszą dla mężczyzny – 118 000 USD, zaś dla kobiety – 55 500 USD.

Inne korzyści płynące z posiadania wykształcenia wyższego to: większe zaangażowanie w życie społeczne, satysfakcja z życia oraz uczestnictwo w życiu politycznym (głosownie).

Dynamika wzrostu udziału kobiet w grupie absolwentów kierunków ścisłych i technicznych w Polsce przewyższa średnią dynamikę wzrostu w krajach OECD.
W Polsce coraz więcej kobiet kończy studia na kierunkach ścisłych i technicznych, udział kobiet w grupie absolwentów tych kierunków studiów wzrósł w ostatniej dekadzie z 24% do 33% (w krajach OECD z 23% do 27%).

Polska w czołówce krajów OECD pod względem uczestnictwa osób w wieku 15-19 lat w edukacji.
W Polsce ponad 90% młodych osób w wieku 15-19 lat uczy się, co stawia Polskę obok Czech, Węgier, Irlandii, Holandii i Słowenii w czołówce krajów OECD (średnia dla OECD 83%).

Dalsze dane pokazują, że uczestnictwo w edukacji osób w wieku 20-29 lat w Polsce wynosi 30%, co przewyższa średnią dla krajów OECD wynoszącą 27%.

W Polsce i w krajach OECD osoby z wykształceniem przynajmniej średnim mają większe szanse na zdobycie pracy.
W krajach OECD osoby z wykształceniem przynajmniej średnim mają większe szanse na zdobycie pracy niż osoby z niższym wykształceniem. W 2010 r. w krajach OECD, stopa zatrudnienia była o 18 punktów procentowych wyższa dla osób z wykształceniem średnim i o 28 punktów procentowych - dla osób z wykształceniem wyższym w porównaniu z osobami, które nie osiągnęły wykształcenia średniego.
W Polsce różnice były jeszcze większe i wynosiły odpowiednio 25 punktów procentowych dla osób z wykształceniem średnim i aż 45 punktów procentowych dla osób z wykształceniem wyższym. Wyniki te pokazują, że średnie wykształcenie znacznie zwiększa szanse na zdobycie pracy. Różnice te są jeszcze większe, jeżeli weźmiemy pod uwagę zarówno poziom wykształcenia, jak i płeć i wynoszą aż 58 punktów procentowych (stopa zatrudnienia kobiet w Polsce z wykształceniem poniżej średniego wynosiła 30,9%, s zaś dla  mężczyzn z wykształceniem wyższym - 88,8%).

Inne dane pokazują, że w Polsce przeciętnie w 2010 r. 15% osób w wieku 15-29 lat ani się nie uczyło się ani nie pracowało (tzw. wskaźnik „NEET”) w porównaniu z przeciętną dla krajów OECD wynoszącą 16%. Jednocześnie, analizy wskazują, że „NEET” w krajach OECD dla osób w wieku 15-29 wzrósł znacznie w 2009 r. oraz w 2010 r. (przekraczając poziomy z roku 1999), co uwypukla rolę poziomu wykształcenia, który ma wpływ na wielkość wskaźnika. Wykształcenie poniżej średniego stanowi poważną przeszkodę w znalezieniu pracy, podczas gdy wyższe wykształcenie zwiększa szanse znalezienia pracy, szczególnie w czasach załamania ekonomicznego.

Polskie piętnastoletnie dziewczęta, w porównaniu z rówieśniczkami z krajów OECD, mają bardzo wysokie aspiracje zawodowe.
Pod względem aspiracji zawodowych polskie piętnastoletnie dziewczęta są ambitniejsze od rówieśniczek z 19 krajów OECD, między innymi z Czech, Danii, Finlandii, Francji, Niemiec, Węgier, Szwecji, Japonii i Holandii. Aż 65,6% polskich dziewcząt widzi w przyszłości swoją karierę m.in. w takich zawodach jak: prawnik, urzędnik wyższego szczebla, menadżer oraz profesjonalista. W krajach OECD średnio 59,8% dziewcząt ma takie same aspiracje jak polskie piętnastolatki

Polskie dziewczęta mają wyższe aspiracje zawodowe niż polscy chłopcy w ich wieku. Średnio w krajach OECD dziewczęta częściej niż chłopcy (różnica 11 punktów procentowych) aspirują do takich zawodów, jak: prawnik, urzędnik wyższego szczebla, menadżer oraz profesjonalista. W Polsce różnica ta wynosi aż 22 punkty procentowe.

Dalsze analizy pokazują, że tylko 5% piętnastoletnich dziewcząt w krajach OECD oczekuje kariery związanej z zawodem inżyniera oraz informatyka w porównaniu z 18% chłopców. W każdym z krajów OECD więcej dziewcząt niż chłopców widzi swoją karierę w takich gałęziach gospodarki, jak: zdrowie i usługi (w Polsce 16,5% dziewcząt w porównaniu z 5,7 % chłopców oczekuje, że jako 30-latkowie będą pracować w służbie zdrowia lub w usługach).

Im wcześniej dzieci rozpoczynają edukację przedszkolną tym bardziej rosną szanse na ich sukces edukacyjny.
Edukacja przedszkolna jest czynnikiem silnie wyrównującym szanse edukacyjne dzieci. Analiza badania PISA dowodzi, że uczniowie, którzy przynajmniej przez rok uczestniczyli w edukacji przedszkolnej osiągnęli wyraźnie lepsze wyniki w tym badaniu. Ponadto, dzieci biorące udział w edukacji przedszkolnej mają większe szanse na uzyskanie wyższego wykształcenia, niezależnie od wykształcenia ich rodziców.

W Polsce wydatki na edukację przedszkolną z publicznych i prywatnych źródeł są wyższe od średniej dla krajów OECD.
W Polsce wydatki na edukację przedszkolną (wyrażone % PKB w 2009 r.) z publicznych i prywatnych źródeł, z uwzględnieniem środków ze źródeł zagranicznych, przekraczają średnią OECD (0,6% dla Polski w porównaniu z 0,5 % dla krajów OECD) i przewyższają wydatki w takich krajach, jak Australia, Irlandia, Holandia, Korea, Portugalia, Słowacja czy Wielka Brytania z wartościami od 0,1% do 0,5% PKB.

Wydatki na szkoły podstawowe i gimnazja w Polsce były zbliżone do średniego poziomu wydatków w krajach OECD (Polska - 2,5% PKB, OECD – 2,6% PKB) i przewyższały wydatki w takich krajach, jak: Austria, Czechy, Finlandia, Niemcy, Izrael, Włochy, Japonia, Luksemburg i Słowacja, gdzie wartości wahają się od: 1,7% do 2,5% PKB.

Pensje polskich nauczycieli w stosunku do pensji pracowników z wyższym wykształceniem wieku 25-64 lata, podobnie jak w większości krajów OECD, kształtują się na poziomie powyżej 0,75.
Porównanie pensji nauczycieli z pensjami pracowników z wyższym wykształceniem pokazują, że relacje te wynoszą w Polsce dla nauczycieli szkół podstawowych 0,76, Dla krajów OECD relacja te wynosi 0,82. Wśród krajów OECD, których relacje pensji nauczycieli szkół podstawowych do pensji pracowników z wyższym wykształceniem są niższe niż w Polsce znalazły się: Czechy (0,53), Holandia (0,70) oraz Włochy (0,57). Ponadto relacje te były niższe niż w Polsce dla takich krajów, jak Stany Zjednoczone (0,67) oraz Węgry (0,58).Pensje te nie zawierają dodatków, jak
w przypadku Polski. Wśród krajów, których wartości pensji nauczycieli szkół podstawowych są  niższe niż w Polsce (informacja dotyczy pensji ustawowych) znalazły się takie kraje, jak: Austria (0,58) oraz Estonia (0,57).

Dane (podane w przeliczeniu na siłę nabywczą pieniądza) pokazują, że w krajach OECD (rok szkolny 2009/2010) roczne ustawowe pensje nauczycieli z minimalnymi kwalifikacjami uprawniającymi do nauczania na danym poziomie edukacji i z 15-letnim stażem pracy wynosiły przeciętnie w szkołach podstawowych 37 603 USD; w gimnazjach 39 401 USD, oraz w szkołach ponadgimnazjalnych ogólnokształcących 41 182 USD. Dane dla Polski przedstawiały się następująco: nauczyciel szkoły podstawowej: 15 186 USD, szkoły gimnazjalnej: 17 300 USD oraz szkoły ponadgimnazjalnej ogólnokształcącej: 19 791 USD. Mniej niż w Polsce zarabiają nauczyciele w takich krajach, jak Węgry i Słowacja, gdzie pensje nauczyciele wynosiły odpowiednio dla tych krajów: w szkole podstawowej: 13 228 USD, 12 688 USD; w gimnazjum 13 228 USD, 12 688 USD oraz w szkole ponadgimnazjalnej ogólnokształcącej: 15 616 USD, 12 698 USD.

Jeżeli weźmiemy pod uwagę średnie wynagrodzenie za godzinę nauczania nauczyciela z minimalnymi kwalifikacjami i z 15-letnim stażem pracy, to dane dla Polski wglądają następująco: szkoła podstawowa (30 USD), gimnazjum (35 USD) oraz szkoła ponadgimnazjalna ogólnokształcąca (40 USD) w porównaniu ze średnią dla krajów OECD: szkoła podstawowa (49 USD), gimnazjum (58 USD) i szkoła ponadgimnazjalna ogólnokształcąca (65 USD).

Liczba godzin nauczania w Polsce w skali roku jest niższa od średniej dla krajów OECD.
Polskie regulacje prawne (Karta Nauczyciela) określają precyzyjnie czas nauczania i pracy polskiego nauczyciela w zakresie wyłącznie zajęć dydaktycznych (18 godzin lekcyjnych) oraz ogólnego czasu pracy na tydzień, wynoszącego do 40 godzin. Zapisem art. 42, ust.2, pkt 2 wprowadzono dodatkowo 1 lub 2 godziny (w zależności od poziomu edukacji), które są obowiązkowe dla nauczyciela, i są przeznaczone na zajęcia umożliwiające realizację potrzeb i rozwijania zainteresowań uczniów. W Karcie Nauczyciela nie ma żadnych regulacji, które precyzyjnie określałyby ile czasu, poza pensum dydaktycznym i godzinami wynikającymi z art. 42, ust.2, pkt 2 tego dokumentu, nauczyciel powinien być dostępny w szkole.

OECD corocznie prezentuje wskaźniki dotyczące czasu nauczania i pracy w krajach OECD[3]. Zgodnie z definicjami OECD, przekazywane dane odnoszą się do sytuacji zgodnej z formalną polityką/przepisami, obowiązującymi w danym kraju, stanowią zatem wartości ustawowe[4]. Ne mogą zatem uwzględniać godzin ponadwymiarowych realizowanych przez nauczycieli. Dane odnoszą się wyłącznie do pełnozatrudnionego  nauczyciela „tablicowego” w szkole publicznej dla poziomów edukacji od ISCED 0 (wychowanie przedszkolne) do poziomu ISCED 3 – szkoły ponadgimnazjalne ogólnokształcące. Aby dane były porównywalne między krajami, czas nauczania i pracy nauczycieli przeliczany jest na godziny zegarowe (60 minut). W danych dotyczących Polski dla jednostki lekcyjnej realizowanej w szkołach podstawowych, gimnazjach i ogólnokształcących szkołach ponadgimnazjalnych przyjęto jako miarę.45 minut (w przedszkolach – 60 minut).

Dane dotyczące czasu pracy polskiego nauczyciela zostały obliczone zgodnie z metodologią OECD. Pokazywane są one w odniesieniu do całego roku szkolnego i obejmują tylko faktyczne dni nauki (odliczone są wszystkie dni wolne od pracy czy nauczania).

W większości krajów OECD jest określony czas pracy nauczyciela ogółem, czas dostępności nauczyciela w szkole oraz pensum dydaktyczne.

OECD prezentuje trzy omówione poniżej podstawowe wskaźniki związane z czasem nauczania i pracy nauczycieli:

Wskaźnik dotyczący ogólnej liczby godzin pracy nauczyciela.

Ogólna liczba godzin pracy nauczyciela w Polsce (wynosząca do 40 godzin zegarowych na tydzień) na różnych poziomach edukacji nieznacznie odbiegała od wartości średniej dla krajów OECD. W Polsce wynosiła ona dla nauczyciela szkoły podstawowej 1 520, gimnazjum – 1 504 oraz szkoły ponadgimnazjalnej ogólnokształcącej – 1 496 (różnice wynikają z organizacji roku szkolnego na wymienionych poziomach edukacji).

Analogiczne dane średnio dla krajów OECD wyglądały następująco: czas pracy nauczyciela szkoły podstawowej – 1 678, gimnazjum -1 673 oraz szkoły ponadgimnazjalnej ogólnokształcącej –  1 676. Różnice między Polską, a średnią dla krajów OECD wynikają przede wszystkim z tego, że liczba tygodni pracy polskiego nauczyciela jest niższa niż średnia dla krajów OECD, a nie z faktu, że polski nauczyciel pracuje krócej na tydzień. Należy zauważyć, że ogólny czas pracy opisany w polskim prawodawstwie (do 40 godzin pracy na tydzień) nie jest weryfikowalny, gdyż nie ma obowiązku rejestracji i kontroli godzin (poza pensum dydaktycznym i godzinami wynikającymi z zapisów art. 42, ust.2, pkt 2 ustawy Karta Nauczyciela).

Wskaźnik dotyczący dostępności nauczyciela w szkole.

Przy obliczaniu tego wskaźnika (zgodnie z metodologią OECD) uwzględniono tylko godziny prawnie uregulowane (pensum dydaktyczne oraz dodatkowe godziny wynikające z zapisów art. 42, ust.2, pkt 2 ustawy Karta Nauczyciel). W ustawie Karta Nauczyciela nie określono wymiaru czasu, jaki nauczyciel spędza w szkole realizując inne zadania statutowe szkoły, takie jak: posiedzenia rad pedagogicznych, zebrania z rodzicami, godziny konsultacji, uczestnictwo w egzaminach i sprawdzianach.
W związku z powyższym, wskaźnik dostępności polskiego nauczyciela w roku szkolnym 2010/2011 w skali roku wynosił: szkoły podstawowe 540, gimnazjalne 534 i ponadgimnazjalne ogólnokształcące 532 (dla krajów OECD odpowiednio: 1178, 1171 oraz 1114 godzin). Wskaźnik ten dla Polski jest niższy niż średnia dla krajów OECD.

Wskaźnik dotyczący czasu nauczania.

Metodologia przyjęta przez OECD przy obliczaniu tego wskaźnika, pozwala na porównywania pomiędzy badanymi krajami. Czterdziestopięciominutowe zajęcia lekcyjne przeliczone zostały na pełne godziny zegarowe i przemnożone przez faktycznie zrealizowane dni nauki. Zgodnie z przyjętą przez OECD w podręczniku definicją dla tego wskaźnika, nauczycielem jest „osoba, która uczy”, dlatego nie można do tej kategorii zaliczyć na przykład: bibliotekarza, psychologa, logopedy czy pedagoga.

Dane pokazują, że w Polsce nauczyciele w skali roku uczą w szkołach: podstawowych, gimnazjalnych i średnich odpowiednio: 502, 497 oraz 494 godziny (w porównaniu ze średnimi dla krajów OECD wynoszącymi: 782 dla nauczyciela szkoły podstawowej, 704 – dla nauczyciela szkoły gimnazjalnej oraz 658 - dla nauczyciela szkoły ponadgimnazjalnej ogólnokształcącej).

Analiza danych zgromadzonych w Systemie Informacji Oświatowej (SIO) pokazuje, że polscy nauczyciele realizują więcej godzin pensum dydaktycznego niż to przewiduje Karta Nauczyciela. Dodanie godzin ponadwymiarowych do ustawowego pensum dydaktycznego, pomimo zwiększenia wartości wskaźnika, nadal sytuuje Polskę poniżej średniej OECD.

Poniżej w tabelach zestawiono porównawczo dane dla Polski w odniesieniu do szkoły podstawowej i gimnazjum.

Szkoła podstawowa

Gimnazjum

Przeciętna liczebność klasy w Polsce w szkołach publicznych na poziomie podstawowym i gimnazjalnym jest nieznacznie niższa od średniej dla krajów OECD.
Dane pokazują, że przeciętna liczebność klasy w szkole podstawowej w Polsce w roku szkolnym 2009/2010 wynosiła 18,9 uczniów (średni dla krajów OECD 21,3 uczniów), w gimnazjum 23,2 ucznia, dla krajów OECD – 23,3 ucznia w szkołach.

Z kolei relacja liczby uczniów do nauczycieli w Polsce była wyższa od średniej OECD dla edukacji przedszkolnej (Polska: 18, OECD: 14,4) oraz niższa dla szkół na poziomie podstawowym (Polska: 10,0, OECD: 15,9), gimnazjalnym (Polska: 12,7, OECD: 13,7) i ponadgimnazjalnym bez policealnych (Polska: 12,1, OECD: 13,8).

Podział odpowiedzialności za decyzje podejmowane w polskim systemie edukacji na poziomie gimnazjum jest podobny do większości państw OECD.
Dane z 34 krajów OECD pokazują, że średnio 41% ogółu decyzji podejmowanych jest na poziomie szkoły, 36% na poziomie władz centralnych, natomiast 17 % na poziomie władz lokalnych i około 6% na poziomie regionalnym. Sytuacja w Polsce wydaje się być typową dla większości państw OECD i nie odbiega znacząco od uśrednionego rozkładu podejmowania decyzji pomiędzy poszczególne szczeble zarządzania. W naszym kraju, w porównaniu do średniej OECD, nieco więcej decyzji podejmowanych jest w szkołach (47%) i na poziomie lokalnym (26%), natomiast decyzyjność władz centralnych jest nieco mniejsze (26%). W polskim systemie edukacji władze regionalne nie uczestniczą w podejmowaniu decyzji dotyczących szkolnictwa gimnazjalnego.