Jolanta Gołąb
dyrektor Przedszkola Publicznego w Ożarowie, członek OSKKO

Rola przedszkola w uspołecznianiu dzieci

To, jakimi ludźmi będziemy w dużej mierze zależy od naszych doświadczeń społecznych w okresie dzieciństwa. Doświadczenia te mogą być wynikiem kontaktów z członkami rodziny lub osobami spoza domu rodzinnego.

Kontakty społeczne dziecka w obrębie rodziny dotyczą przede wszystkim rodziców i rodzeństwa, jeśli je posiada. We współczesnej rodzinie dwupokoleniowej zwłaszcza w mieście kontakty z dziadkami i innymi krewnymi są znacznie rzadsze niż w poprzednich pokoleniach.

Zdaniem W. Okonia ¹⁾ uspołecznianie jest to proces dojrzewania człowieka, polegający na kierowaniu się w codziennej działalności w coraz większym stopniu dobrem ogółu, zapewniający przewagę wartości społecznych w myśleniu i działaniu jednostki nad myśleniem i działaniem nastawionym wyłącznie na dobro osobiste. Wynikiem uspołeczniania jest uspołecznienie, które oznacza trwałą dyspozycje do przejawiania w stosunku do innych ludzi zachowań prospołecznych ich podłoża leżą zdolności i gotowość do dostrzegania potrzeb innych ludzi i działania na ich rzecz.

Uściślając zakres pojęcia uspołecznienie można stwierdzić, ze obejmuje ono te postawy, które wyrażają gotowość wykonywania powinności na rzecz innych ludzi (postawy allocentryczne), a także na rzecz grup, organizacji, idei, instytucji i społeczeństw (postawy socjocentryczne). ²⁾

Proces uspołeczniania dziecka polega na jego aktywnym włączaniu się w ludzka wspólnotę, w której zakres wchodzi całokształt zjawisk przedstawiających wartość zarówno dla jednostki jak i dla całych grup ludzkich. Chodzi tu o przedmioty naturalne i kulturowe, działania ludzkie i ustosunkowania jednostek.

Uspołecznianie dziecka nie dokonuje się we wszystkich sytuacjach nie w toku każdej jego aktywności. Zmiany rozwojowe są zjawiskami następującymi permanentnie, przy czym nie zawsze zmierzają wychowawczo w pożądanym kierunku.

To, czy dziecko stanie się uspołecznione zależy od pewnych warunków:

Niezbędne są liczne okazje sprzyjające uspołecznieniu. Dzieci samotne nie mogą nauczyć się współżycia i współdziałania z innymi. Z wiekiem potrzebują coraz częstszych kontaktów, zwłaszcza z rówieśnikami.
Konieczna jest nie tylko zdolność porozumiewania się za pomocą zrozumiałych słów, ale tez umiejętność rozmawiania na tematy zrozumiałe i interesujące dla innych (mowa uspołeczniona sprzyja a egocentryczna przeszkadza uspołecznianiu).
Dzieci nauczą się postępować społecznie tylko wtedy, gdy są do tego motywowane. Motywacja ich zależy od tego, ile zadowolenia czerpią z aktywności społecznej. Gdy kontakty z innymi ludźmi sprawiają dzieciom radość zechcą je powtarzać, jeśli zaś tylko niewielka przyjemność będą ich unikać.
Duże znaczenie ma efektywna metoda uczenia się.

Dzieci uczą się pewnych wzorów zachowań niezbędnych do dobrego przystosowania się poprzez próby i błędy jak również przez praktyczne pełnienie ról – naśladowanie ludzi, z którymi się identyfikują. Efekty będą lepsze, jeśli uczyć je będzie osoba potrafiąca te naukę prowadzić i ukierunkować, dobrać im towarzyszy tak, aby stali się dobrym wzorem do naśladowania. ³⁾

Podane wyżej warunki uspołeczniania dziecka wskazują na fakt, ze kontakty interpersonalne szczególnie przyczyniają się do uspołeczniania dziecka.

Najważniejszym okresem w procesie kształtowania się osobowości człowieka jest dzieciństwo. Pierwsze 2-3 lata życia dziecko spędza pod opieką rodziny a kolejne przeważnie w przedszkolu gdzie pod wpływem kontaktów z nauczycielka i rówieśnikami nadal się rozwija.

Przekroczenie progu przedszkola stanowi w życiu każdego dziecka bardzo istotna zmianę – dziecko staje w obliczu czegoś nowego: przechodzi od życia w rodzinie do udziału w grupach rówieśników, w których jego pozycja jest zupełnie inna. Wchodzi w zorganizowany system czynności, w którym miejsce rodziców zajmuje nauczycielka.

Proces uspołeczniania powinien być rozpoczęty na gruncie rodziny, a przedszkole powinno go kontynuować gdyż posiada inne możliwości kierowania tym procesem. Udział w świadomie zorganizowanej zabawie daje większe szanse nauczania i wdrażania w zasady społecznego współżycia, współdziałania w zespole możliwości porozumiewania się, zrozumienia zasad organizacji i współpracy.

W przedszkolu dziecko musi dostosować się do nowych niespotykanych dotychczas reguł życia zbiorowego, które przejawiają się początkowo w zorganizowanych zabawach, grach o ustalonych regułach, a następnie we wspólnych zorganizowanych pracach.

Właśnie w przedszkolu dziecko po raz pierwszy odkrywa cos nowego: społeczeństwo zorganizowane, ład sformalizowany i obiektywny, rzeczywistość społeczna, której nie można zmienić swoimi zachciankami lub postępowaniem. 4)

Przedszkole spełnia w życiu dziecka różnorodne funkcje: sprawuje opiekę nad zdrowiem, bezpieczeństwem i prawidłowym rozwojem dziecka, obejmuje również wszechstronne jego wychowanie i przygotowanie do podjęcia nauki szkolnej oraz pomoc rodzicom pracującym w zapewnieniu dzieciom opieki.

Grupa przedszkolna tak jak każda zbiorowość ludzka wytwarza w trakcie swego trwania własne normy zwyczajowe, nad których przestrzeganiem czuwa nie tylko nauczyciel, ale i same dzieci. Rodzi się tez poczucie identyfikacji z tą właśnie konkretną grupą.

Współcześnie obowiązująca podstawa programowa nie ogranicza działań nauczyciela poprzez wyznaczanie zadań dla poszczególnych grup wiekowych, że należy Określa jedynie zadania w czterech obszarach edukacyjnych:

1. Poznawanie i rozumienie siebie i świata

2. Nabywanie umiejętności poprzez działanie

3. Odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie

4. Budowanie systemu wartości

Daje to nauczycielom szersze możliwości działań. Należy jednak pamiętać o tym, by zadania szczegółowe były dostosowane do możliwości indywidualnych poszczególnych wychowanków które jednak są w pewnym zakresie uwarunkowane wiekiem dziecka.

Mając na uwadze prawidłowy rozwój osobowości dziecka należy w życiu codziennym eksponować najwyższe wartości zgodne z ideałem wychowania, współpracować z domem rodzinnym w celu ujednolicenia oddziaływań, organizować działalność dziecka o charakterze społecznym opartą na bezpośrednich kontaktach z ludźmi i otoczeniem.

Nauczyciel rozbudza i ukierunkowuje aktywność dzieci, stwarza warunki do samodzielnych doświadczeń, wyrabia nawyki, uczy określonych sposobów postępowania.

Najmłodsi w przedszkolu uczą się samodzielnie myć ręce, próbować sztuki czesania, posługiwania się chusteczka do nosa, a także umiejętności obsługiwania się w ubikacji i zgłaszania swoich potrzeb pod tym względem. Nauka ta zawsze odbywa się w sytuacjach naturalnych: przed posiłkiem, po skończonej zabawie, malowaniu, lepieniu itp. Uczą się także samodzielnie rozbierać i ubierać. Samoobsługa to dla trzylatka praca wymagająca uwagi, wysiłku i pewnych umiejętności. Jest zazwyczaj bardzo niezdarny, szybko się meczy, dlatego w pierwszym okresie pobytu należy przyjść mu z pomocą.

Dzieci czteroletnie właściwie wychowywane przez rok poprzedni wykazują więcej samodzielności. Potrafią już wykonywać szereg czynności. W związku z tym można im wydawać polecenia i oczekiwać samodzielnego wypełniania tych poleceń. Dzieci w tym wieku mogą już na indywidualna prośbę nauczycielki sprzątać ze stołu, podlewać kwiaty, karmić ryby w akwarium, pomagać w przygotowaniu materiału do zajęć. Potrafią już bez przypominania sprzątać po sobie zabawki, co świadczy o pewnych przejawach własnej inicjatywy. Częściej jednak inicjatywa ta wypływa od nauczycielki z tym, że nie trzeba już kierować każdym krokiem dziecka, wystarczy wydać polecenie, a dziecko samo potrafi wykonać to, co należy.

Różnicują pozytywne i negatywne zachowania osób, postaci literackich określając je jako dobre lub złe.

U dzieci pięcioletnich obserwuje się więcej samodzielności, działania rozumnego i umotywowanego. Już samodzielnie zgłaszają nauczycielce wszelkie uszkodzenia w zabawkach i przyborach niebezpiecznych w użytkowaniu.

Doskonale radzą sobie w czynnościach samoobsługowych, czynią postępy w posługiwaniu się widelcem. Poszerzają się ich umiejętności w zakresie dbania o czystość osobistą.

Uznanie interesów innych jest już na poziomie tego wieku rozumiane i możliwe do odczucia.

Dzieci zaczynają pełnić dyżury dotyczące opieki i dbałości o wspólne dobro wszystkich w grupie. Pełnia je w kąciku przyrody, lalek, książek, przy nakrywaniu do stołu. Jest to rodzaj pracy indywidualnej, przez która każde dziecko w grupie powinno przejść. Obserwacja dyżurów dostarcza nauczycielce orientacji o poziomie sprawności, odpowiedzialności i uczciwości wykonywania powierzonej pracy. Daje też orientacje, co do umiejętności i samodzielności dzieci.

Ostatni rok pobytu dziecka w przedszkolu jest okresem dużej samodzielności pod względem stosowania w praktyce wszelkich zasad, nawyków i przyzwyczajeń wpajanych w latach poprzednich.

Nieco inaczej przedstawia się sytuacja dzieci rozpoczynających edukację przedszkolną dopiero w grupie sześciolatków. One dopiero poznają obowiązujące w grupie normy, zdobywają umiejętność współpracy, uczą się pewnych zachowań, pełnienia różnych ról społecznych. Dla niektórych z nich jest to nowe i bardzo trudne.

Sześciolatki uczęszczające do przedszkola od grupy najmłodszej opanowały już umiejętności związane z techniką i estetyką jedzenia, utrzymaniem czystości osobistej, higieny i estetyki otoczenia, dbałością o bezpieczeństwo i ochronę swojego zdrowia, a także zdrowia innych. Wymagają jednak stałego czuwania i kontrolowania jakości i systematyczności stosowania ich w życiu, ponieważ z czasem przestają być dla dzieci atrakcyjne.

Sześciolatek zdaje sobie sprawę z różnych sytuacji rodzinnych, niekiedy bywa już starszym dzieckiem wobec młodszego rodzeństwa. Zmienia się wiec jego rola jako członka rodziny, poszerza teren czynności domowych i obowiązków, ale także różnych form przyjaźni i partnerstwa. W przedszkolu dziecko uczy się jak planowania wolny czas, jak bezpiecznie i pożytecznie go spędzać.

Jednocześnie wzrasta rola i odpowiedzialność dzieci za stałe, systematyczne wykonywanie domowych obowiązków (opieka nad młodszym rodzeństwem, dokładne i sprawne wykonywanie poleceń dorosłych, wymagające często dużej samodzielności).

W przedszkolu biorą czynny udział w przygotowaniu uroczystości, są przyzwyczajone do pełnienia roli gospodarzy podczas przyjmowania gości w przedszkolu. Uczą się sposobów zachowania, wdrążają do przestrzegania pewnych form społecznego współżycia wśród ludzi. Wiele uwagi poświęca się zachowaniu się dzieci na zewnątrz przedszkola, na ulicy, w sklepie, u lekarza, itp. Chodzi tu o przyzwyczajanie dzieci do przestrzegania kolejności, ustępowania miejsca starszym, opiekuńczy stosunek do słabszych, chorych lub słabszych.

Szczególnego znaczenia nabiera nabywanie umiejętności samodzielnego organizowania sobie pracy przez dzieci: stała dbałość dziecka o własna półkę i teczkę z rysunkami, przygotowanie do zajęć przyborów i materiałów, celowe i oszczędne ich wykorzystanie, porządkowanie swego miejsca pracy i zabawy. Konsekwentne wypełnianie tych różnorodnych czynności prowadzi między innymi do nabywania przez dziecko odpowiedzialności za własną pracę.

W zakresie estetyki życia codziennego sześciolatki uczulone są specjalnie na dbałość o swój wygląd zewnętrzny, ład i porządek wokół siebie. Niedługo umiejętność ta będzie dziecku potrzebna w bardziej samodzielnym, szkolnym życiu.

O tym, że przedszkole spełnia ważną rolę w procesie uspołeczniania dziecka świadczą wyniki obserwacji. Na poparcie tego stwierdzenia przeprowadzone zostały badania w grupie dzieci 6 letnich z wykorzystaniem „Arkusza Zachowania się Ucznia” opracowanego przez B. Markowską . Arkusz ten pozwala na ocenę 50 cech jawnego zachowania się, dotyczących pięciu aspektów, które daje się zdefiniować w kategoriach przystosowania społecznego:

I. Motywacja do nauki szkolnej – obejmuje cechy, które określają pozytywna i aktywna postawę dziecka wobec wymagań szkoły, charakteryzującą się pilnością, wytrwałością i koncentracja na zadania szkoły,

II. Zachowanie się antyspołeczne – obejmuje cechy wiążące się z obniżoną kontrolą własnego zachowania i z agresywna postawa wobec innych osób.

III. Przyhamowanie – obejmuje cechy określające bierna postawę dziecka wobec innych osób oraz reakcje lękowe i obniżone samopoczucie.

IV. Uspołecznienie – obejmuje cechy określające przyjazna postawę dziecka wobec innych osób uwarunkowana zdolnością do „ciepłych” reakcji interpersonalnych, pełnych życzliwości i tolerancji.

V. Zainteresowania seksualne – obejmują cechy związane z koncentracja na sprawach seksu i osobach odmiennej płci.

Za pomocą arkusza można mierzyć dwa podstawowe aspekty społecznego przystosowania dziecka: jego zdolność do osiągnięć dzięki pilności, wytrwałości i koncentracji (czynnik I) oraz do bezkonfliktowych, nacechowanych altruizmem kontaktów społecznych (czynnik IV). Z drugiej strony arkusz pozwala określić typ zaburzeń przystosowania społecznego wyrażających się bądź w postaci zachowań impulsywnych, niedostatecznie kontrolowanych i pełnych agresji (czynnik II), bada też w postaci nadmiernie hamowanej ogólnej aktywności i reakcji lękowych

(czynnik III) ⁵⁾

Wyniki przeprowadzonych badań przedstawiają się następująco:

Poziom uspołecznienia

Ocena uspołecz- Nienia	Który rok w przedszkolu								Razem
	Pierwszy		Drugi		Trzeci		Czwarty		Razem
	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%
Bardzo wysoka	2	6,25	5	14,71	3	33,33	2	28,57	12	14,63
Wysoka	18	56,25	19	55,88	6	66,67	5	71,43	48	58,54
Przeciętna	4	12,50	10	29,41	-	-	-	-	14	17,07
Niska	7	21,88	-	-	-	-	-	-	7	8,54
Bardzo niska	1	3,13	-	-	-	-	-	-	1	1,22

Motywacja do nauki szkolnej

Ocena motywacji	Który rok w przedszkolu								Razem
	Pierwszy		Drugi		Trzeci		Czwarty		Razem
	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%
Bardzo wysoka	2	6,25	2	5,88	2	22,22	1	14,29	7	8,54
Wysoka	15	46,87	10	29,41	3	33,33	2	28,57	30	36,59
Przeciętna	8	25	14	41,18	4	44,44	1	14,29	27	32,93
Niska	7	21,87	8	23,53	-	-	3	42,86	18	21,95
Bardzo niska	-	-	-		-		-		-

Zachowanie się antyspołeczne

Ocena zachowania	Który rok w przedszkolu								Razem
	Pierwszy		Drugi		Trzeci		Czwarty		Razem
	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%
Bardzo wysoka	-		-		-		-		-
Wysoka	1	3,13	4	11,76	-		-		5	6,10
Przeciętna	2	6,25	5	14,71	-		-		7	8,54
Niska	19	59,38	16	47,06	6	66,67	3	42,86	44	53,66
Bardzo niska	10	31,25	9	26,47	3	33,33	4	57,14	26	31,71

Poziom przyhamowania

Ocena przyhamowania	Który rok w przedszkolu								Razem
	Pierwszy		Drugi		Trzeci		Czwarty		Razem
	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%	Lb.	%
Bardzo wysoka	-	-	-	-	-		-		-
Wysoka	2	6,25	1	2,94	-		-		3	3,66
Przeciętna	16	50	11	32,35	-		-		27	32,93
Niska	14	43,75	22	64,71	8	88,89	6	85,71	50	60,98
Bardzo niska	-	-	-	-	1	11,11	1	14,29	2	2,44

Powyższe dane jednoznacznie wskazują na fakt, iż dzieci z dłuższym stażem przedszkolnym wykazują wyższy poziom uspołecznienia niż ich rówieśnicy z krótkim stażem przedszkolnym lub bez niego. Wykazują też niski i bardzo niski poziom zachowań antyspołecznych. Nie zauważa się natomiast zbytnich różnic w ocenie motywacji do nauki szkolnej. Dzieci rozpoczynające edukację przedszkolną są bardziej przyhamowane co może świadczyć o ich bierności, lęku, niepewności.

Pozytywne wyniki pracy nauczycieli zależą w dużym stopniu od właściwej współpracy ze środowiskiem rodzinnym każdego dziecka. Ważne jest by rodzice kontynuowali działania rozpoczęte w przedszkolu, przestrzegali ustalonych zasad i wymagań, utrwalali opanowane przez dzieci nawyki, zdobyte umiejętności i wiadomości, podtrzymywali pozytywna motywacje dziecka do tych działań.

Przypisy

1 .W. Okoń; Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984r.,s.347.

2. J. Reykowski; Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość, PWN,

Warszawa 1979r.

3. B. Hurlock; Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1961r.,s.439.

4.J. Szczepański; Rola rodziny i przedszkola w procesie uspołeczniania dziecka,

„Wychowanie w Przedszkolu”1982r., nr 2, s.59

5. B. Markowska: Skrócony podręcznik do „Arkusza Zachowania się Ucznia”, MOiW,

Warszawa 1972r., s.3-21

Wykresy: