Na czym polega uznanie kwalifikacji nauczyciela za zbliżone do prowadzonych zajęć?
Szczegółowe kwalifikacje nauczycieli określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli wydane na podstawie delegacji zawartej w art. 9 ust 2 Karty Nauczyciela. W rozporządzeniu tym w § 1 pkt 4) znajduje się definicja kierunku (specjalności) studiów zbliżonego do nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć - należy przez to rozumieć kierunek (specjalność) dający dostateczną wiedzę merytoryczną z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć. Jest to taka sama definicja, jaka była w poprzednim rozporządzeniu z 10 października 1991 roku. Od chwili wprowadzenia tego pojęcia rozporządzenia ministra różniły się jedynie określeniem podmiotu właściwego do dokonania powyższego ustalenia. I tak wyglądało to następująco:
1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 1990 r. zmieniające rozporządzenie z dnia 8 maja 1989 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia (Dz. U. Nr 56, poz. 329), które weszło w życie 23 sierpnia 1990 r., zawierało po raz pierwszy to pojęcie, lecz nie było w nim podane, jaki organ jest tu właściwy.
2. 31 października 1991 r. określono w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 października 1991 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudniać nauczycieli niemających wyższego wykształcenia (Dz. U. Nr 98, poz. 433), podmiot ustalający kierunek lub specjalność zbliżoną, był to wówczas organ zatrudniający nauczyciela.
3. W rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 grudnia 1993 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia (Dz. U. z 1994 r. Nr 5, poz. 19) zmieniono podmiot ustalający kierunek lub specjalność zbliżoną na organ sprawujący nadzór pedagogiczny.
4. Od 10 marca 1999 r. zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia (Dz. U. Nr 14, poz. 127) o ustaleniu kierunku zbliżonego decydował dyrektor szkoły, a w odniesieniu dyrektora szkoły organ sprawujący nadzór pedagogiczny.
5. Kolejne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli ustalenie kierunku zbliżonego powierzało kuratorowi oświaty.
6. Z dniem 31 maja 2005, zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 maja 2004 r. sygn. akt U 1/04 (Dz. U. Nr 122, poz. 1290) § 1 pkt 4 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli przestaje obowiązywać w zakresie, w jakim powierza kuratorowi oświaty ustalenie, czy dany kierunek (specjalność) studiów jest zbliżony do nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć. Wobec tego w gestii dyrektora szkoły pozostaje pełny zakres oceny kwalifikacji nauczyciela na podstawie rozporządzenia.
Na tej podstawie w latach 1991-2004 organem właściwym do ustalenia, czy dany kierunek studiów jest zbliżony do nauczanego przedmiotu, był:
1. w okresie od 31 października 1991 r. do 29 stycznia 1994 r. - organ zatrudniający nauczyciela (dyrektor szkoły);
2. w okresie od 30 stycznia 1994 r. do 9 marca 1999 r. organ sprawujący nadzór pedagogiczny (kurator oświaty);
3. w okresie od 10 marca 1999 r. do 7 października 2002 r. - dyrektor szkoły;
4. w okresie od 8 października 2002 r. do 31 maja 2004 r. - kurator oświaty.
Czyli przez cały ten czas rozporządzenie w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli przewidywało organ właściwy do ustalenia kierunku studiów zbliżonego do nauczanego przedmiotu. W sprawie tej organ przewidziany w rozporządzeniu wydawał na jego podstawie decyzję. Decyzja ta miała różne skutki prawne, wynikające z kompetencji organu, w zależności od tego czy organem wydającym był kurator oświaty czy dyrektor szkoły. W przypadku, gdy organem tym był kurator oświaty, decyzja ta nadawała nauczycielowi dane kwalifikacje i obowiązywała na terenie całego województwa w typie szkoły określonym w decyzji, a jeśli typu nie określono, dotyczyła każdego typu szkoły zgodnie z definicją zawarta w ustawie oświatowej. Gdy organem tym był dyrektor szkoły, ważność tej decyzji była ograniczona do danej szkoły - w przypadku zmiany szkoły, w innym trybie niż przeniesienie, dyrektor nowej szkoły powinien, w razie potrzeby, wydać nową decyzję.
Od 1 czerwca 2004 r. rozporządzenie, zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, nie określa organu uprawnionego uznawania kierunku (specjalności) za zbliżony do nauczanego przedmiotu. Zatem oceny kwalifikacji nauczyciela dokonuje dyrektor szkoły. Należy pamiętać, że jest to ocena, od której zależy stosunek pracy nauczyciela, zatem pomimo że nie jest to decyzja, to dyrektor dokonuje jej jako organ, co powoduje konieczność respektowania jej przez każdą osobę, której powierzono stanowisko dyrektora danej szkoły.
Na jakiej podstawie dyrektor ocenia czy dany kierunek studiów jest zbliżony do nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć?
Jedyną podstawą jest zapis rozporządzenia przytoczony na wstępie tego artykułu. Zatem należy wykazać, że nauczyciel w czasie studiów uzyskał wystarczające przygotowanie merytoryczne do prowadzenia danego przedmiotu. Swoistą wskazówką może tu być rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli, które w dziale XI załącznika przewiduje:
Kształcenie nauczycieli na studiach podyplomowych w specjalizacji nauczycielskiej może być prowadzone w zakresie:
1) przygotowania merytorycznego do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć), jeżeli:
a) program studiów zapewnia przygotowanie merytoryczne absolwentów studiów wyższych zawodowych lub studiów magisterskich do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć) zgodnie z zakresem podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, określonej w odrębnych przepisach, a ponadto został opracowany z uwzględnieniem posiadanego przez uczestników studiów podyplomowych przygotowania, tak aby studia umożliwiały uzyskanie wiedzy i umiejętności odpowiednich do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć),
b) w trakcie studiów są realizowane zajęcia z zakresu dydaktyki przedmiotowej (zajęć),
c) studia są prowadzone w wymiarze co najmniej 350 godzin i trwają co najmniej trzy semestry;
W przypadku drugiej specjalności nauczycielskiej na studiach zawodowych rozporządzenie to przewiduje przygotowanie merytoryczne z zakresu tego przedmiotu w minimalnej ilości 400 godzin, a na studiach jednolitych, magisterskich drugi przedmiot powinien być nauczany przez min. 550 godzin.
Oznacza to, że jeżeli wg indeksu nauczyciel miał na swoich studiach mniej niż 350 godzin danego przedmiotu, to w żadnym wypadku nie można ocenić jego przygotowania za wystarczające. Przy ilości godzin z zakresu 350-400 (550 w zależności od formy studiów) taka ocena jest problematyczna. Można wówczas zwrócić się do uczelni o wydanie stosownej opinii. Natomiast, jeśli nauczyciel ma tych godzin więcej, to powierzenie mu nauczania danego przedmiotu da się bez problemu obronić. Oczywiście niezwykle ważne są pozostałe umiejętności nauczycielskie, wobec czego nauczyciel z wieloletnim stażem w zawodzie łatwiej da sobie radę z takim wyzwaniem niż nauczyciel zatrudniany bezpośrednio po studiach.
Należy podkreślić, że pojęcie uznania kierunku (specjalności) za zbliżony dotyczy wyłącznie absolwentów wyższych studiów magisterskich i zawodowych; nie ma zatem zastosowania przy ustalaniu kwalifikacji absolwentów studiów podyplomowych i zakładów kształcenia nauczycieli - wynika to wprost z przytoczonej na wstępie definicji tego pojęcia zawartej w rozporządzeniu.
Natomiast do kuratora oświaty należy nadal nadzór nad tymi czynnościami dokonywanymi przez dyrektora szkoły. W sytuacji, gdy kurator wykaże nietrafność takiej oceny, dyrektor szkoły będzie zmuszony stwierdzić wygaśnięcie stosunku pracy nauczyciela na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 5 Karty Nauczyciela.
Co powinien zrobić dyrektor, by do takiej sytuacji nie doszło?
Powinien tej oceny dokonać w sposób rzetelny, sporządzając pisemną informację o tym fakcie wraz z uzasadnieniem i załączeniem kserokopii dokumentów, na których się w tym wypadku opierał. Informacja ta powinna zaleźć się w teczce akt osobowych nauczyciela w części A, jeśli jest to czynione w momencie zatrudniania, lub w części B, jeśli jest to wynikiem zmiany przydziału zajęć nauczycielowi już zatrudnionemu. Informacja ta jest wystarczająca do stwierdzenia, w przypadku ubiegania się nauczyciela o kolejny stopień awansu, zatrudnienia zgodnego z kwalifikacjami. Zakwestionowanie tego przez organ nadzoru jest równoznaczne z wszczęciem postępowania wyjaśniającego w stosunku do dyrektora szkoły, który tej oceny dokonał i powinno być zakończone jednoznacznym rozstrzygnięciem.
Jest to ocena kwalifikacji dokonana przez dyrektora szkoły jako organ zatrudniający, zatem (o ile nie nastąpią zmiany w prawie dotyczącym kwalifikacji) nie może być ona weryfikowana przez jego następców na tym stanowisku. Wynika to z ochrony stosunku pracy nauczyciela, który nie może zależeć od zmian na stanowisku dyrektora szkoły. Natomiast przy zmianie szkoły, za wyjątkiem zmiany wynikającej z art. 18 lub 19 Karty Nauczyciela, nauczyciel musi na nowo dokumentować kolejnemu dyrektorowi swoje kwalifikacje i to nowy dyrektor oceniał będzie ich właściwość, w tym fakt, czy dany kierunek jest zbliżony do przedmiotu (zajęć), który nauczyciel ma prowadzić. | 
